Ταξιδεύοντας με το Ματαρόα: Η εισήγησή μου στην παρουσίαση του βιβλίου της Αρχοντούλας Διαβάτη «Το αλογάκι της Παναγίας» (Βιβλιοπωλείο των εκδόσεων Πατάκη, την Τρίτη 23 Οκτωβρίου 2012)

Καλησπέρα σας,

Είμαι ευτυχής που βρίσκομαι εδώ μαζί σας απόψε, για να μοιραστώ τις σημειώσεις μου από το ημερολόγιο ανάγνωσης του τελευταίου βιβλίου της Αρχοντούλας Διαβάτη….
Την ευχαριστώ για την τιμή που μου έκανε να με εμπιστευτεί, ευχαριστώ τον Εκδότη της, τον κύριο Τομανά,  σας ευχαριστώ όλους τους παρόντες που έχουμε συγκεντρωθεί  εδώ για να το καλοσώρισμα του βιβλίου της  στην Αθήνα…

Θέλω να πω ότι είναι μεγάλη χαρά και τιμή για μένα να συμμετέχω στην παρουσίαση μιας τόσο σημαντικής λογοτέχνιδος της Θεσσαλονίκης η οποία δεν κάνει θόρυβο γύρω από το όνομά της, αλλά αισθάνεται, στοχάζεται, «αισθηματοποιεί»/αυτή είναι η λέξη κλειδί η Καβαφική τον εαυτό της στον κόσμο, την ιστορία της την προσωπική, την μικρή ιστορία της μέσα στη μεγάλη και παραδίδει ένα λογοτεχνικό έργο που με τον τρόπο ακριβώς του Ορχάν Παμούκ:  είναι λογοτεχνία γιατί  ενώ γράφει για εκείνην, ο αναγνώστης που το διαβάζει πιστεύει ότι γράφτηκε για αυτόν…

Το Αλογάκι της Παναγίας είναι ένα βιβλίο που σου δίνει την εντύπωση ότι γράφτηκε με τον τρόπο που γράφτηκε για να  απολογηθεί η συγγραφέας  για τη στάση της απέναντι στη ζωή και την γραφή – να συλλάβει τον εαυτό της στον κόσμο -  για να καθρεφτιστούμε εν τέλει εκεί οι αναγνώστες και να εντάξουμε τον εαυτό μας στην εποχή μας. Ένα άλμπουμ εικόνων, αφηγήσεων, περιστατικών, εξομολογήσεων,  επιστολών, ένα τοπίο εσωτερικό – ένα τοπίο μνήμης και αυτογνωσίας που συνθέτει – δημιουργεί η συγγραφέας όχι με τον τρόπο του ιστορικού ή του συλλέκτη τεκμηρίων, αλλά με τον τρόπο του Ποιητή και του λογοτέχνη. Με τον τρόπο ακριβώς που λέει ο Καβάφης – και δεν είναι τυχαίο ότι το χρησιμοποιεί σαν προμετωπίδα – μια από τις προμετωπίδες γιατί χρησιμοποιεί πολλές σε κάθε ενότητα του βιβλίου -  όταν λέει για το περιβάλλον του σπιτιού του και τις αναμνήσεις του «σε δημιούργησα  μες σε χαρές  και λύπες, που αισθηματοποιήθηκες για μένα»

Για μια αφήγηση σαν της Οδύσσειας δηλαδή πρόκειται, όπου ο ταξιδιώτης, ο ήρωας κάτι δίνει και κάτι παίρνει σε κάθε σταθμό του ταξιδιού του, απώλειες συντρόφων, οδύνη βάσανα, και φεύγει με μια νέα εμπειρία που «δεν θα τον γελάσει» ποτέ, που θα του δώσει σχήμα ανθρώπου, μορφή και ταυτότητα…

Και η αφήγηση αυτή καλύπτει κοντά σαράντα χρόνια, όχι μόνο δέκα όπως το συμβολικό ταξίδι του Οδυσσέα…από την εποχή που τελειώνει η δικτατορία και το σπουδαίο ταξίδι ορόσημο στη Γενεύη – στο 1973 δηλαδή – μέχρι τις μέρες μας…

Σαράντα χρόνια, μια ολόκληρη ζωή, μια ολόκληρη μύηση, μια δικαίωση ενός ανθρώπου, μια συγχώρεση, μια κατανόηση του εαυτού και των έργων του…και δεν εννοώ τον συγγραφέα – εννοώ τον αφηγητή, αυτόν τον ήρωα με τα χίλια πρόσωπα, που μετέρχεται τόσων τρόπων και μορφών γραφής και ύφους, ενα πρωτεϊκό κείμενο, ένα πολύτροπο κείμενο  – μια και μιλάμε για Οδύσσεια ο όρος μου φαίνεται να ταιριάζει απολύτως –, αλλάζει πρόσωπο, φύλο, μιλάει πότε σαν άντρας, πότε σαν γυναίκα, αλλάζει ηλικίες, επάγγελμα, ταυτότητα για να δημιουργήσει το εσωτερικό, αισθηματοποιημένο τοπίο του εαυτού…του δικού της και αυτού όπου θα καθρεφτιστεί  ο αναγνώστης

Ας γίνω λοιπόν πιο συγκεκριμένη:

Α.  Ένα μέρος του βιβλίου, το πρώτο,  είναι γραμμένο σαν  επιστολικό μυθιστόρημα. Οι επιστολές του Άγγελου, συντρόφου, φίλου, που ερωτευμένος μαζί της,  της γράφει…

«Κοιτάς τη ζωή σου τη ζωή μας από τα σύννεφά σου…» λέει για αυτόν στην αρχή…

«τα σύννεφά σου»  γιατί έχει πεθάνει και δεν ανήκει πια, ως Άγγελος, στον κόσμο αυτό, ή «τα σύννεφά σου»  γιατί είναι αιθεροβάμων, γιατί πετά στα σύννεφα γιατί σε κάθε περίπτωση είναι «εκτός» πραγματικότητας, εκτός κόσμου, μια και ο Άγγελος που ήταν μαζί της στη Γενεύη είναι στρατευμένος στην ΠΠΣΠ, την οργάνωση εκείνη που ήθελε να αποκαλείται της συνεπούς αριστεράς…

Άγγελος λοιπόν, και λόγιος μια και έχει κοινωνήσει της Γενεύης – θα σας πω για τη Γενεύη είναι κομβική η Γενεύη  – Άγγελος στρατευμένος, ταξιάρχης δηλαδή με ρομφαία, συσπειρωμένος εντός του συστήματος σαν ελατήριο γεμάτο ενέργεια για να το ανατρέψει, αναστοχαζόμενος και αυτοκριτικός για τις πράξεις του – μέχρι συγκινήσεως στις  εξομολογήσεις του και στις  αποφάσεις του  για στράτευση, για συνέπεια στον αγώνα – . Εξομολογούμαι κι εγώ  ότι τον πίστεψα απολύτως.  Άγγελος ειλικρινής, μου θύμισε τον τρόπο που γράφαμε και μιλούσαμε εμείς του 76 οι εκδρομείς, ενταγμένοι στην Αριστερά και στις οργανώσεις της, συνεπή ή λιγότερο συνεπή…

Καθρεφτίστηκα στα γράμματα του Άγγελου, αντήχησαν μέσα μου…Βρήκαν αναμνήσεις από καθαρό μέταλλο…ματαιώσεις αλλά ειλικρίνεια και πεποίθηση εκτός τόπου και χρόνου

Ήταν η αρχή του βιβλίου και πείστηκα ότι έχει κάτι να μου πει…

Ότι είμαι ο αναγνώστης ο όμοιος, ο αδελφός – αναγνωριστήκαμε και με τον Άγγελο και με την Ναυσικά, την παραλήπτη των επιστολών,  την βασιλοπούλα που εξ απαλών ονύχων ταλαντεύεται ανάμεσα στη ζωή και στη γραφή, ανάμεσα στη δουλειά και στην ένταξη, ανάμεσα στην ψευδαίσθηση του έρωτα και τις δεσμεύσεις της πραγματικότητας…

Οι επιστολές αυτές, στην αρχή, είναι το πρώτο ξύπνημα…

όπου η Ναυσικά δεν ξέρει ποια είναι

Όπου ο Άγγελος ερωτευμένος την καλεί και προσπαθεί να της δώσει σχήμα στη σκέψη του και στη ζωή του

Όπου ο Άγγελος αφηγείται τη στεγνή ζωή του ως φαντάρος

Όπου ο Άγγελος αναπολεί την μαγική Ιθάκη, την κοινή τους πνευματική εκκίνηση, εκείνη τη Γενεύη του 1973, που ζωοποιεί και τους δύο, τους ενώνει, είναι σταθερή αναφορά τους, τη νοσταλγούν, τους καθορίζει…
Το τάλαντό τους…ο σπόρος του καλού σπορέα…

Για να δούμε….

 

Β. Το δεύτερο μέρος είναι η εμπειρία της Γενεύης – σημαίνουσα η αναφορά στο Ματαρόα – το Νεοζηλανδέζικο πλοίο που μετά τον πόλεμο, με υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου το 1945 μετέφερε έλληνες νέους, -  αριστερούς και όχι -  στη Γαλλία….
Μια ονειρική έξοδος,  «ένα ιστορικό γεγονός στην πορεία της νεότερης Ελλάδας που κάποτε θα πρέπει να γραφτεί», όπως είχε πει πολλά χρόνια αργότερα ένας από τους επιβάτες του «Ματαρόα», ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης…

(Κωστας Αξελός, Νίκος Σβορώνος, Κορνήλιος Καστοριάδης βεβαίως, Μάτση Χατζηλαζάρου, Εμμανουήλ Κριαράς, Ιάνης Ξενάκης…Έλλη Αλεξίου…μερικά από τα ονόματα αυτών των νέων, που με την πρωτοβουλία του σπουδαίου Οκτάβιου Μερλιέ του Γαλλικού Ινστιτούτου, μπόρεσαν να σωθούν, να σπουδάσουν και να αξιοποιήσουν με τον δημιουργικότερο τρόπο αυτή την ευκαιρία…

Με κάποιο τρόπο, έμοιαζε με το Ματαρόα  αυτή η πρωτοβουλία, αυτή η υποτροφία του ενός μηνός, στα τέλη της δικτατορίας – αυτό βέβαια το λέμε εκ των υστέρων γιατί τότε ήταν άγνωστο πότε θα έπεφτε η δικτατορία, όπως και ανεξήγητο το ότι είχε διαρκέσει τόσα χρόνια – σε νέους από την Ελλάδα να κάνουν σπουδές ελληνικού πολιτισμού στο πανεπιστήμιο της Γενεύης, με καθηγητές Έλληνες ή ελληνιστές που δίδασκαν εκεί, ή σε άλλα πανεπιστήμια της Ευρώπης…
Εδώ η αφηγήτρια ταυτίζεται με την συγγραφέα, μια και εμφανίζεται σε φωτογραφία στο οπισθόφυλλο και στις πρώτες σελίδες του βιβλίου με τον Δημήτρη Χατζή, ένα εκ των διδασκοντων, τον αγαπημένο της, ο οποίος είχε έλθει από το Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης επί τούτου…

 

Ο τρόπος της γραφής εδώ, γίνεται ημερολογιακός, σχεδόν δημοσιογραφικός…Να μην παραλείψει τίποτε – να τηρήσει δηλαδή την επιταγή του Καστοριάδη για το δικό της Ματαρόα «ένα ιστορικό γεγονός στην πορεία της νεότερης Ελλάδας που κάποτε θα πρέπει να γραφτεί», έτσι καταγράφει επιμελώς, μαρτυρίες από τη συνύπαρξη των φοιτητών, τις εκδρομές, τη συμμετοχή στις διαδηλώσεις – στις 11 Σεπτεμβρίου που ανατράπηκε ο πρόεδρος της Χιλής  Αλλέντε από τη Χουντα του Πινοσετ. Οι αυτοεξόριστοι Έλληνες  - στερημένοι από δυνατότητες διαμαρτυρίας μια επταετία - διαδήλωσαν στη Γενεύη….

Το πώς τραγουδούσε ο φίλος της ο Βασίλης τη  Ρωμιοσύνη,  όταν «συνοδεύοντας επικά το τραγούδι, σταμάταγε λίγο στο επίμαχο σημείο και χαμογελώντας  δρομολογούσε μέσα από τα δικά του σκούρα γένια και τις μαλλούρες τη φορά του πετάγματος ενός μικρού χελιδονιού….

Η συνύπαρξη των νέων, οι ελπίδες τους, οι φιλίες που δημιουργήθηκαν, οι αγάπες, τα γέλια, τα όνειρα, το κοινό βίωμα – η μια πλευρά…

Η άλλη όμως, σαν εκ των υστέρων οδηγός σπουδών, σαν απολογισμός, σαν παρακαταθήκη για το μέλλον, η παρουσίαση του τι ήταν ένας – ‘ένας αυτοι που δίδασκαν…

Ο όμορφος καθηγητής Μπουβιέ – που δίδασκε για τον Κάλβο – και κυκλοφορούσε με το Ποδήλατο, ο Δημήτρης Χατζής με τις θεωρίες του για τον ελληνικό πολιτισμό, που την πρόσεξε και την αγάπησε… «Είσαι ντροπαλή γιατί είσαι δειλή. Κι είσαι δειλή γιατί είσαι περήφανη…» είχε σχολιάσει ο δάσκαλός της τη νεανική της εσωστρέφεια, τη σιωπή της…

Η σιωπή του γραφιά – κάνω μια παρέκβαση για να σχολιάσω πως διαχειρίζεται το θέμα αυτό η συγγραφέας – η οποία πριν από αυτό το πόνημα, έχει εκδώσει το προηγούμενο πριν οκτώ χρόνια…
και καθυστερεί σαράντα χρόνια για αυτές τις μαρτυρίες

Τριάντα χρόνια για να δημοσιεύσει κάτι, ενώ της το ζητά ο Μανώλης Αναγνωστάκης… ‘ έχω αφλογιστία του λέει  και τα μάγουλά της κοκκινίζουν, γιατί ξέρει σε ποιον μιλάει…

και γράφει καλά…αυτό να λέγεται…αλλά είναι ολιγογράφος, σιωπηλή, περήφανη…
δεν σηκώνει αφρό με φλυαρίες…
Δειλή δεν θα την έλεγα…Στοχαστική και μετρημένη…

και πολύ μορφωμένη…
συνεχίζω την παρέκβαση…Κάποτε διάβασα σε ένα εξομολογητικό κείμενο του Λεβί Στρως, ότι ένας παράγοντας επιτυχίας της έρευνάς του είναι να μην έχει διαβάσει τι έχει γραφτεί γύρω από αυτό το αντικείμενο που τον απασχολεί. Γιατί αν το γνωρίζει, αυτό θα τον συνθλίψει και δεν θα μπορεί να δημιουργήσει…

αυτό είναι και η χώρα των λωτοφάγων του Οδυσσέα του βιβλίου…

τελειομανία, μελέτη και επάρκεια…
τι είπε για το θέμα η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Ορχάν Παμούκ, τι έγραψε στα τετράδια του Ρήγα ο τάδε…για τον Οδυσσέα του Τζόυς…σε τρεις αράδες, τρυπωμένα, ενθυλακωμένα σε όλο το σώμα του βιβλίου, βρίσκονται απόψεις, αποστάγματα λογοτεχνικής κριτικής, λόγος γιγάντων, για τη Βιβλιοκριτική, για το Θέατρο, τον κινηματογράφο…
Μετά από αυτό, πώς να μην πάθει η νεαρή Ναυσικά, η βασιλοπούλα, η μοσχοαναθρεμένη, πώς να μην πάθει περηφάνεια, πώς να θέλει να γράψει κάτι αφού ξέρει, έχει χάσει την αθωότητά της, ποιοι έγραψαν πριν από αυτήν, με ποιους βάζει το κείμενό της να αναμετρηθεί, και σιωπά…
καταγράφει…

Έτσι λοιπόν, με τον τρόπο της καταγραφής, έχουμε τις παρουσιάσεις των σπουδαίων, Δημήτρη Χατζή, Ιάννη Ξενάκη, Αριστόβουλου Μάνεση, μια εξαιρετική συνέντευξη από τον Βασίλη Βασιλικό που δημοσιεύτηκε τριάντα χρόνια μετά, συνέντευξη θησαυρός για την λογοτεχνική παραγωγή και τα πρόσωπα της εποχής του….

Γ. To τρίτο και το τέταρτο μέρος του βιβλίου…

Άλλου είδους κείμενα εδώ…
Εδώ η συγγραφέας, ψηφίδα ψηφίδα, εικόνα, εικόνα, δημιουργεί το τοπίο το μετά…
Το μετά τη Γενεύη…

Το μετά την μαγική Ξαναντού…

Το τοπίο της μικρής και μεγάλης ιστορίας, της Θεσσαλονίκης των τόπων, των αντιδικτατορικών αγώνων, των γραμμάτων,  του πνεύματος…
Διαβάσματα ένα τοπίο αλλιώτικο…Όπως ο Καβάφης στήνει το περιβάλλον της οικίας του, και το χτίζει με αισθήματα και αναμνήσεις, η αφηγήτρια / Οδυσσέας αισθηματοποιεί τις αναγνώσεις της…

Τίτλοι βιβλίων…τι διάβασε, πότε το διάβασε, τι κρατούσε στην τάδε εκδρομή, τι διάβασε πριν κοιμηθεί…Όπως ο Προυστ που λέει πως οι μέρες που νομίσαμε πως δεν τις ζήσαμε επειδή τις περάσαμε συντροφιά με ένα βιβλίο αγαπημένο, είναι οι μέρες που ζήσαμε πιο αυθεντικά, έτσι και η συγγραφέας υπομνηματίζει τις μικροαφηγήσεις και τις αισθηματοποιημένες ιστορίες – δεν ξέρω σε ποια να πρωτοαναφερθώ, τόσα πρόσωπα, τόσες αναμνήσεις άλλων ζητούν δικαίωση και συγχώρεση μέσα από το κείμενό της, με αναγνώσεις

Αγωνιστές και επώνυμοι ποιητές όπως ο Τόλης Νικηφόρου, ο Μανώλης Αναγνωστάκης…γνωστοί βιβλιοπώλες που επέδρασαν πανω της με τις προτάσεις τους, αγαπημένοι της Καθηγητές στο Γυμνάσιο και το Πανεπιστήμιο,  το Γαλλικό Ινστιτούτο…

Η δική της Θεσσαλονίκη…

Αυτή η προσωπική μαρτυρία για τη Θεσσαλονίκη, με τα κτίρια, τα μνημεία της, τους δρόμους της νοηματοδοτημένα από τη φοιτητική, την πνευματική και τη λογοτεχνική ζωή της αφηγήτριας με γοητεύει παρά το ότι δεν έχω εδώ να μοιραστώ κοινές αναμνήσεις…
Με γοητεύει ωστόσο, γιατί αναγνωρίζω εδώ την αγάπη των Θεσσαλονικέων για την Πόλη τους, την έχω συναντήσει στα ποιήματα του Τόλη Νικηφόρου και  αλλά συνειδητά χαρτογραφημένη στα κείμενα του Γιώργου Ιωάννου…
εκεί που την ενσωματώνει, όταν το σώμα του γίνεται χάρτης της Πόλης του…
Εδώ είναι η Θεσσαλονίκη των ποιητών, της λογοτεχνίας, των βιβλίων και των περιοδικών με συνεχείς εξόδους σε τόπους της  υπόλοιπης Ελλάδας ή την Κύπρο, που σαν  τον Οδυσσέα περιηγείται με την ευκαιρία των διακοπών του Πάσχα ή του καλοκαιριού, ή μιας αφήγησης που το επιβάλει και όπου απαντά στο ερώτημα των συντρόφων του σε ποια χώρα βρωτών έχουμε βρεθεί; Τι τρώνε δηλαδή εδώ με υπομονετικές περιγραφές των φαγητών και πώς γίνεται το ντοματόρυζο, τι φάγαμε εδώ ή εκεί, αν ήταν μαρουλοσαλάτα, πεπόνι, τυρί ψωμί τα παιδιά που δούλευαν στους δικηγόρους, πατάτες τηγανιτές με σουπιές και ντοματοσαλάτα, σταφύλι γλυκό που ήτανε κεράσι…
Μια διαρκής γευστική ανταλλαγή…μια ανθρωποποίηση…

Σε αντίθεση, με τον ήρωα – αφηγητή του Σελίν στο ταξίδι στην άκρη της νυχτας που ταξιδεύει στην Αφρική και τρώει μόνο από κονσέρβες…δεν αγγίζει το φαγητό του Άλλου, δεν ανταλλάσσει…

Τι τραγούδια ακούγονται στο ραδιόφωνο, ιστορίες ανθρώπων – μικροδιηγήματα μικροαφηγήσεις…

Και τη δική της τη ζωή μέσα σε αυτά διπλώνει…

Το βλέμμα της για τα πάντα τόσο ευαίσθητο, τόσο σοφό….

Και η γραφή της εξαιρετική…

Πυκνός, ρέων, ευαίσθητος, χαριτωμένος, συγκινητικός, ποιητικός…έξοχος…λόγος

Δεν γίνεται στο πλαίσιο της βιβλιοπαρουσίασης να κάνω πιο συγκεκριμένη σύνθεση από το ψηφιδωτό  που απλώνει για την ανάγνωση  η  Αρχοντούλας διαβάτη
ένα βιβλίο μικρό, αλλά πυκνό…
Ένα βιβλίο πρωτότυπο, στον τρόπο και στο περιεχόμενο

Ένα βιβλίο μαρτυρία, καταγραφή τη μικρής και της μεγάλης ιστορίας

Ένα βιβλίο προσωπικό, πολύ προσωπικό που πραγματεύεται θέματα της ταυτότητας, της γυναίκας, του ανθρώπου, της γραφής, της έκφρασης, των ονείρων, των ματαιώσεων, των σχέσεων…τόσο προσωπικό που αφορά τον καθένα προσωπικά

Καλογραμμένο, συναρπαστικό

Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί

 

Πόλυ Χατζημανωλάκη

Αθήνα 23 Οκτωβρίου 2012

Πηγές εικόνων:

http://www.elculture.gr/exhibitions/Ydatografies-Anna+Boghiguian-37048
http://profile.ak.fbcdn.net/hprofile-ak-snc6/623555_1685531447_1756660582_n.jpg

http://www.captainbook.gr/shop/images/savedimages/?q=persons/51744.jpg

http://2.bp.blogspot.com/-TA2Z5biIrjU/UHZlzzybXeI/AAAAAAAADgw/5DlEdB_Ym4s/s1600/IM000761.JPG

http://www.agelioforos.gr/files/KAMILALIS/SEPTEBRIOS2012/resized/20120926a_425x.jpg

 http://www.unikidshellas.net/upload_files/image/December2008/allilografia/old-thessaloniki.jpg

http://wooz.gr/sites/default/files/imagecache/img-fullnode-400/gall-imgs/Fri,%2022/05/2009%20-%2013:48/Thessaloniki_Greece_1.JPG

http://www.tovima.gr/files/1/migratedData/D2007/D0624/1neb66a.gif

http://2.bp.blogspot.com/-d5LbW7StoX8/TiUqVA9kvII/AAAAAAAAClE/36tGlM5Rcnw/s1600/DHMHTRHS_XATZHS.jpg

http://www.howarddavidjohnson.com/The_Archangel_Michael_copy.jpg

http://www.nzmaritime.co.nz/images/MAT9.gif

http://static.guim.co.uk/sys-images/Books/Pix/pictures/2008/12/12/brodie460.jpg