Δευτέρα 21 Ιανουαρίου 2008

Σπουδή στο κόκκινο: το χρώμα της μνήμης



Όταν ο Μunch απέδιδε την Κραυγή του, το σύμβολο της αγωνίας της εποχής μας, μια ανάμνηση ενός γεγονότος καταγράφτηκε στον πίνακά του και αποτυπώθηκε εκεί για να το συζητούν αργότερα οι ιστορικοί της Τέχνης αλλά και οι ειδικοί επιστήμονες που καταγράφουν τα μετεωρολογικά φαινόμενα.
Το έντονο κόκκινο του ουρανού, σύμφωνα με μια ομάδα επιστημόνων στο τεύχος 405 (Σάββατο 19/1/2008) του περιοδικού Γεωτρόπιο που κυκλοφορεί με την Ελευθεροτυπία, ίσως και να απεικονίζει τα οπτικά φαινόμενα που συνόδευαν την έκρηξη του ηφαιστείου Κρακατόα την περίοδο 1883 -1886. Παρόμοια ερεθίσματα – χωρίς φυσικά να διερευνώνται οι προθέσεις του ζωγράφου- ενδεχομένως επηρέασαν και άλλους όπως τον William Ascroft στο «Sunset at Chelsea, London» το 1886, τον Jules Breton στο «The song of the Lark» το 1884 αλλά και άλλους που παρουσιάζονται στο περιοδικό.
Οι συντάκτες του άρθρου (1) εξέτασαν πόσο κόκκινο ήταν το κόκκινο σε σχέση με το πράσινο όταν ο ζωγράφος απέδιδε τον ουρανό. Στη γλώσσα του επιστήμονα αυτό ονομάζεται «ψηφιακή ανάλυση του χρωματικού δείκτη ερυθρού προς πράσινο». Αυτό καθώς και η μέτρηση του ύψους του Ήλιου ως προς τον ορίζοντα θα δείξει χωρίς αμφιβολία ότι το «ποσό της ερυθρότητας» αυξάνεται σημαντικά μετά από μια ηφαιστειακή δραστηριότητα και ότι η μεταβολή αυτή δεν είναι τυχαία.

Είναι θα έλεγα αισιόδοξο, ότι τίποτα δε χάνεται για τη μνήμη μας. Το ίχνος από τις εκρήξεις των ηφαιστείων στην Ισλανδία, την Ινδονησία, τη Νικαράγουα και αλλού, δεν αποτυπώθηκε μόνο στα σωματίδια που είναι εγκλωβισμένα στους πάγους των πόλων και στις διαταραχές της ανάπτυξης των δακτυλίων των δέντρων, σύμβολα που μαζί με τις τότε «ελάχιστες μετρήσεις οργάνων με πολύ περιορισμένες δυνατότητες» ήταν οι φορείς της πληροφορίας για τέτοιου είδους φαινόμενα.

Το ίχνος αυτό ίσως αποτυπώθηκε και στον πίνακα του Munch, ίσως και στους στίχους του Tennyson, όταν αναρωτιέται μήπως οι τέφρες από μια φοβερή έκρηξη μπόρεσαν να ταξιδέψουν στον πλανήτη και να βάψουν κόκκινο ένα Σαββατοκύριακο:

Had the fierce ashes of some fiery peak
Been hurl'd so high they ranged about the globe?
For day by day, thro' many a blood-red eve...The wrathful sunset glared... .
("St. Telemachus," 1892).


Ο άνθρωπος μπορεί να ισχυριστεί λοιπόν ότι έχει βρει ακόμα έναν τρόπο να διαβάζει στο χέρι της φύσης τις γραμμές που έχει χαράξει το παρελθόν. Έτσι, πίνακες ζωγραφικής, σαν άλλες πινακίδες από κερί, μεταφέρουν τους απόηχους των εκρήξεων και των μετεωρολογικών διαταράξεων στην εποχή μας.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, δηλαδή στην "Κραυγή", η ανάμνηση του έντονου κόκκινου στον ουρανο δεν τρύπωσε λαθραία στον πίνακα. Ο Munch κατέγραψε στο ημερολόγιό του πώς εμπνεύστηκε την Κραυγή:

«Περπατούσα στο δρόμο με δύο φίλους, όταν το ηλιοβασίλεμα, ξαφνικά ο ουρανός πήρε το κόκκινο του αίματος και ένοιωσα να κατακλύζομαι από μελαγχολία. Στάθηκα ακίνητος και ακούμπησα στην κουπαστή, κατάκοπος. Σύννεφα σαν αίμα και γλώσσες από φωτιά κρέμονταν πάνω από το γαλανόμαυρο φιορδ και την πόλη.
Οι φίλοι μου συνέχισαν, και εγώ στάθηκα μόνος, τρέμοντας από αγωνία. Ένιωσα μια μεγάλη, ατέλειωτη κραυγή να διαπερνά τη φύση»

Επί πλέον, η σύνδεση της Κραυγής με την έκρηξη του Κρακατόα, δεν είναι κάτι καινούργιο, τουλάχιστον για τον κύκλο των επιστημόνων. Ακόμα και το ευρύ κοινό,που έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο, μπορεί να δει το άρθρο των Olson, Donald W.; Russell L. Doescher and Marilynn S. Olson στο American Physical Society, "The Blood-Red Sky of the Scream". APS News 13 (5). American Physical Society (2004) και την εκλαικευτική του εκδοχή στο http://www.aps.org/publications/apsnews/200405/backpage.cfm
Δηλαδή, από το 2004 οι ιστορικοί της Τέχνης και οι επιστήμονες ήταν υποψιασμένοι για το αν ο Ascroft ή ο Munch είχαν δει όντως την έκρηξη του Κρακατόα. Μια καινούργια μελέτη λοιπόν για το κόκκινο της κραυγής σαν μια επιπλέον ιστορική πηγή για το τι ενδεχομένως έβλεπαν οι καλλιτέχνες στον ουρανό έχει ενδιαφέρον. Κάποιοι μάλιστα από αυτούς, όπως ο Turner, προσπαθούν επίμονα να αποδώσουν αυτό που βλέπουν:

«δεν ζωγράφισα για να γίνω κατανοητός, αλλά γιατί επιθυμούσα να δείξω πώς ήταν το τοπίο αυτό στην πραγματικότητα».

O Munch όμως, εμπνέεται από αυτό που βλέπει για να αναπαραστήσει την ψυχική του διάθεση. Το κόκκινο του ουρανού επηρεάζει τις χρωματικές του επιλογές. Συμβάλλει στο να αποδοθεί η τραγική απόγνωση, η ψυχική διαταραχή αυτής της παραμορφωμένης μορφής στη γέφυρα που είναι τελικά η Κραυγή, όπως άλλωστε περιγράφει με σαφήνεια στο ημερολόγιό του.
Ο επιστήμονας ανιχνεύει αυτό τον επιπλέον τονισμό και μας επιδεικνύει με μια μέτρηση αυτό που ο ζωγράφος δήλωσε καθαρά και έγραψε στο ημερολόγιό του ότι είδε στον ουρανό. Θα ήταν ασφαλώς ενδιαφέρον αν έχουν γίνει καταγραφές και μετρήσεις και σε περιπτώσεις που το κόκκινο ήταν στον πίνακα μία ασυνείδητη εισβολή, κάτι σαν το lapsus στη γλώσσα που αποκαλύπτει και κάτι ακόμα, κάτι κρυμμένο που δεν είχες την πρόθεση να πεις. Ωστόσο παρά το βάρος των αριθμών και της ποσοτικοποίησης, οι μετρήσεις δεν θα μας πουν τι νιώθει το «νεκρικό» πρόσωπο της κραυγής γύρω καθώς σηκώνει τα χέρια του για να μην παρασυρθεί από τη χρωματική δίνη έξω από τη γέφυρα. Η γλώσσα των χρωμάτων, των αποχρώσεων, των συμβόλων, των κινήσεων και των παραμορφώσεων εξακολουθεί να είναι ένας άλλος κόσμος, ένας άλλος πολιτισμός με την έννοια που λέει ο Snow από αυτόν των επιστημόνων και η παρατήρηση ή έστω η μέτρηση από τους επιστήμονες μιας μικρής «ρανίδας» κόκκινου από την παλέτα των ζωγράφων δεν σημαίνει ούτε ότι επικοινώνησαν με την τέχνη ούτε φυσικά ότι την ποσοτικοποίησαν. Δυστυχώς οι συντάκτες του άρθρου στο Γεωτρόπιο διατυπώνουν μια διαφορετική άποψη. «Είναι η πρώτη φορά που ποσοτικοποιείται η Τέχνη», αναφέρουν.
Αν τους άκουγε ο Turner, είμαι σίγουρη ότι θα βούταγε το πινέλο στο πράσινο για να τους μπερδέψει και ο Μunch ίσως και να πήδαγε από τη γέφυρα γεμάτος αγωνία για την ανθρώπινη φύση. Γιατί οι άνθρωποι δεν χαίρονται για αυτό που βρίσκουν για αυτό που πραγματικά είναι και για τις διαστάσεις που έχει και επιχειρούν να του προσδώσουν κι άλλες και να το υψώσουν πάνω από το πραγματικό του μπόι;

Στις κοινότητες των καλλιτεχνών και των επιστημόνων διεξάγονται από καιρό συζητήσεις για τη σχέση Τέχνης και Επιστήμης. Τις πιο πολλές φορές όμως καταλήγουν στο ότι αυτοί οι τομείς είναι κατά την έκφραση του Kuhn «ασύμμετροι».
Όσο κάποιοι διακηρύσσουν ότι «ποσοτικοποιείται η Τέχνη» τόσο δεν θα γεφυρώνεται αλλά θα συντηρείται αυτή η παγιωμένη αντίθεση ανάμεσα στους δυο αυτούς τομείς της ανθρώπινης δημιουργίας. Ούτε βέβαια εξαντλείται η επικοινωνία μεταξύ τους όταν η Επιστήμη τίθεται στην υπηρεσία της Τέχνης με τη χρήση των ακτίνων Χ για τη χρονολόγηση των έργων τέχνης ή την επιστράτευση των κατάλληλων αντιδραστηρίων από το εργαστήριο του χημικού για τη συντήρησή τους.
Υπάρχουν πιο διεισδυτικές και γόνιμες αλληλεπιδράσεις όπως τότε που ιδέες των φυσικών επιστημών για τη διάδοση του φωτός επηρέαζαν τα έργα των ιμπρεσιονιστών ζωγράφων ή όταν οι ανατρεπτικές αντιλήψεις για το ρόλο του παρατηρητή, στην εποχή της θεμελίωσης της κβαντομηχανικής αποδομούσαν την συνολική θεώρηση ενός πίνακα και τοποθετούσαν τη ματιά του παρατηρητή μέσα στο έργο (2). Και αντίστροφα, σε περιπτώσεις θεωρητικών της επιστήμης, όπως ο Feyerabend που επηρεασμένος από το κίνημα του ντανταϊσμού έθεσε την επιστημονική δημιουργία "Ενάντια στη Μέθοδο". Συνήθως όμως έχουμε μια αναγκαστική συμβίωση τομέων που βρίσκονται, όπως γράφει ο Levy – Leblond (3, σε αντιπαράθεση και σε σύγκρουση. Δυστυχώς αυτή η ασυμβατότητα Τέχνης και Επιστήμης επικυρώνεται από τους συντάκτες του άρθρου, όταν εν κατακλείδι θα τονιστεί ότι «το κοινό σημείο της Τέχνης με την Επιστήμη είναι η ίδια η Φύση, πηγή έμπνευσης και μελέτης, την οποία οι μεν καλλιτέχνες υμνούν και αναπαριστούν, οι δε επιστήμονες μελετούν».
Ο καθένας δικαιούται να έχει την άποψή του για την Τέχνη και να της αναθέτει και την υψηλή αποστολή να αποτυπώνει - με ρεαλισμό για να κάνουμε εμείς ψηφιακή ανάλυση;- τη Φύση. Αν δεν ήταν αφελές θα ήταν επικίνδυνο μια και διάφοροι αναμορφωτές κατά καιρούς επιχείρησαν να αναθέσουν αυτή την αποστολή στην Τέχνη.
Μια και μιλήσαμε για αναμορφωτές της Τέχνης και της κοινωνίας, ολίγον για ψυχανάλυση και φυσικά για Munch συστήνεται στους επισκέπτες αυτού του ιστολογίου, το Pictures at an exhibition του D.M. Thomas εκδ. Sceptre.

(1) Χρήστος Ζερεφός, Βασίλης Γερογιάννης, Δημήτρης Μπαλής, Στέλιος Ζερεφός , Ανδρέας Καζαντζίδης
(2)Αρθουρ Μίλλερ, Αϊνστάιν Πικάσο, ο χώρος ο χρόνος και η ομορφιά, Κάτοπτρο, 2002
(3)J.M. Levy-Leblond, La pierre de touche. La science à l’épreuve, Gallimard, 1996

Δεν υπάρχουν σχόλια: