Δευτέρα 19 Μαΐου 2008

"Give me a map" Christopher Marlow Tamburlaine

Ούτως ή άλλως σκόπευα να συνεχίσω την κουβέντα για τους μεσαιωνικούς χάρτες δίνοντας έμφαση στους τρόπους της αποτύπωσης και της αναπαράστασης του κόσμου εκείνη την εποχή. Προέκυψε όμως η αναφορά του Στάθη στην Ελευθεροτυπία του Σαββάτου και αποφάσισα να το επισπεύσω - παραμένοντας επίκαιρα στο περιθώριο του χρόνου.

Ο Μπόρχες ήταν που οδήγησε την ιδέα της τέλειας αποτύπωσης στα άκρα με τον Φούνες τον Μνήμονα. Είχε πει ότι η τέλεια, η ακριβής αναπαράσταση της πραγματικότητας είναι η ίδια η πραγματικότητα που για να τη θυμηθείς πρέπει να τη ξαναζήσεις στιγμή προς στιγμή. Αν επεκτείνουμε αυτή την άποψη για τον τέλειο χάρτη της γης, θα καταλήγαμε στο ότι η ακριβής αναπαράσταση της γης θα είναι η ίδια η γη.(Κι αυτό κάποιος το έχει πει). Οποιαδήποτε άλλη αναπαράσταση, περιέχει αναπόφευκτα γενίκευση και αφαίρεση. Μια και πρόκειται για ανθρώπινο δημιούργημα, δεν καθορίζεται βέβαια μόνο από τις επιστημονικές γνώσεις κάθε εποχής αλλά από την πολιτιστική συνθήκη που επικρατεί κάθε φορά, τις πολιτικές σκοπιμότητες, τις εμμονές και τις προκαταλήψεις της.

Το κείμενο του Στάθη στην Ελευθεροτυπία του Σαββάτου (17.V), αναφέρεται στους χάρτες του Κλαύδιου Πτολεμαίου, τα τέσσερα αντίγραφά τους (εκ των οποίων ένα διέθετε ο Τούρκος ναύαρχος Πίρι Ρέις και ίσως – ίσως και ο Κολόμβος) και στη μυθική αχλύ που τους περιβάλλει. Ο «ναυτίλος» ακόμα και όταν λέει «ιστορίες για να περνάει το Σάββατο» σαν «Ιντιάνα Τζόουνς σε νέες περιπέτειες» πάντα καταπιάνεται με τα δύσκολα της πλοήγησης - με όποιον τρόπο και αν το αντιλαμβάνεται κάποιος.

Θα ήθελα να παρατηρήσω πάντως πως η «εξερεύνηση» και η χαρτογράφηση των «άγνωστων» κόσμων (η terra incognita ήταν άγνωστη για τους κατοίκους της ή για αυτούς που έρχονταν αυτόκλητοι να την εξερευνήσουν και στην πραγματικότητα για να την κατακτήσουν;) κρύβει πίσω της την εικόνα του δυτικού ανθρώπου για τον κόσμο, την κατάκτηση του αγνώστου και την ανάγκη για αποικίες.

Στο θεατρικό του Ελισαβετιανού δραματουργού Κρίστοφερ Μάρλοου Ταμερλάνος, που ήταν ο κατακτητής του στέμματος της Περσίας, νικητής του Τούρκου Σουλτάνου Βαγιαζήτ, κυρίαρχος της Δαμασκού, νικητής του Σουλτάνου της Αιγύπτου και κατακτητής της καρδιάς της κόρης του, κατακτητής της Αφρικής και της Βαβυλώνας, και ενσαρκωτής του φαντασιακού της Βρετανικής αυτοκρατορίας, τα τελευταία λόγια του θνήσκοντος βασιλέως «give me a map» -δώστε μου ένα χάρτη, δηλώνουν ότι και την υστάτη ώρα δεν παραιτείται από τον πόθο για τον έλεγχο του κόσμου, την κατάκτηση και χαρτογράφηση.

Επανέρχομαι στον Umberto Eco και τους μεσαιωνικούς χάρτες. Το πρώτο που πρέπει να επισημάνει κανείς είναι ότι οι χάρτες αυτοί, μόνο για πλοήγηση δεν προσφέρονται. Όπως ο χάρτης του κόσμου στο παλίμψηστο του Beato di Liebana, δεν προορίζονται για τον σωστό προσανατολισμό του ταξιδιώτη ή του εξερευνητή, αλλά για να κοσμήσουν ένα χειρόγραφο περιγράφοντας χαρακτηριστικά της Δημιουργίας, ή τους τοίχους ενός καθεδρικού ναού αναπαριστώντας τη Δημιουργία. Και όπως είπαμε πριν, όπως κάθε κείμενο, περιέχουν συμβάσεις, πολιτικές σκοπιμότητες, και συμβολικές αναπαραστάσεις που πρέπει να γίνουν σαφείς για να γίνουν κατανοητοί.

Οι παρακάτω πληροφορίες για την ταξινόμηση των χαρτών σε έξι κατηγορίες προέρχονται από το βιβλίο Mapping Time and Space, της Evelyn Edson, και παρατίθενται στο άρθρο του Μεσαιωνολόγου Michael Livingston, “ Modern Medieval Map Myths: The Flat Word, Ancient Sea- Kings, and Dragons στο http://www.strangehorizons.com/2002/20020610/medieval_maps.shtml

1ος τύπος: Χάρτες Τ – Ο (Terrae Orbis)



Οι χάρτες αυτοί, όπως άλλωστε και ο χάρτης που περιέχεται στο παλίμψηστο του Beato, μοιάζουν να αποτελούνται από ένα «Τ», εγγεγραμμένο σε ένα «Ο». Το «Τ» χωρίζει τη γη στις τρεις ηπείρους. Αφρική, Ασία και Ευρώπη. Το όρθιο τμήμα του Τ, χωρίζει την Αφρική από την Ευρώπη και παριστάνει τη Μεσόγειο. Ο δεξιός βραχίονας χωρίζει την Αφρική από την Ασία, και παριστάνει την Ερυθρά θάλασσα. Ο αριστερός βραχίονας χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία και παριστάνει την Μαύρη Θάλασσα, τον ποταμό Ντον και την Αζοφική Θάλασσα. Ο χάρτης είχε στο πάνω μέρος την Ανατολή (αυτό άλλωστε σημαίνει προς – ανατολισμός) με την Ασία διπλάσια σε μέγεθος από τις δύο άλλες ηπείρους, να βρίσκεται και αυτή στο πάνω μέρος του χάρτη. Αυτός ο προσανατολισμός είναι κοινός στους μεσαιωνικούς χάρτες και μια και ο χαμένος παράδεισος, ο κήπος της Εδέμ ήταν το πιο ανατολικό σημείο της γης, ο παράδεισος τοποθετείται στο πάνω σημείο του χάρτη.

Παρά το ότι οι χάρτες Τ-Ο φαίνεται να αναπαριστούν τη γη σαν έναν επίπεδο δίσκο, στην πραγματικότητα αυτό αποτελεί μια σύμβαση (όπως σήμερα παριστάνουμε τη γη σαν σφαίρα ενώ αυτό δεν είναι απόλυτα σωστό). Οι μεσαιωνικοί χάρτες, συμβολίζουν με δίσκο το πάνω ημισφαίριο της γήινης σφαίρας ενώ το κάτω, θεωρείται ότι είναι βυθισμένο στο νερό. Φαντάζονταν μάλιστα ότι ο κόσμος αποτελούνταν από δύο σφαίρες, μια από ξηρά και μια από θάλασσα που ο Θεός διαχώρισε απομακρύνοντας τα κέντρα τους κατά τη Δημιουργία. Παρέμεναν ωστόσο η μια μέσα στην άλλη, η ξηρά βυθισμένη στη θάλασσα, χωρίς να ταυτίζονται. Έτσι, μια πλευρά της γης ήταν …ξηρή (υπεράνω των υδάτων) και η άλλη πλευρά ήταν κάτω από το νερό. Για αυτό ελέγετο ότι ένα πλοίο όσο και αν απομακρυνθεί από την ακτή στα ανοιχτά, αν ρίξει άγκυρα, αυτή θα φτάσει στον πάτο της θάλασσας.

Άλλοι διαφωνούσαν με αυτή τη θεωρία των δύο σφαιρών γιατί κατά τη γνώμη τους παραβίαζε τη αρχή της συμμετρίας σύμφωνα με την οποία είχε δημιουργήσει ο Θεός τον κόσμο. Η συμμετρία απαιτούσε η ξηρά στο πάνω μέρος της σφαίρας Τ-Ο να βρίσκει τη συμμετρική της στο κάτω μέρος της σφαίρας. Αυτή η συμμετρική πλευρά ονομαζόταν Αντίποδες (Κατά το Livingston “ Antipodes: Latin meaning “opposite feet”) (sic). Είναι δυνατόν ο Μεσαιωνολόγος κύριος Λ. να μη διακρίνει τα λατινικά από τα ελληνικά; Το υπογραμμίζω και το αντιπαρέρχομαι για να συνεχίσω.
Όσοι θα ζούσαν στους αντίποδες θα στέκονταν ανάποδα, με τα πόδια τους απέναντι από τα πόδια αυτών που ήταν στο πάνω μέρος της σφαίρας, με την προϋπόθεση ότι οι Αντιοδες θα ήταν κατοικήσιμοι που και αυτό ήταν συζητήσιμο αλλά είχαν ωστόσο διερευνηθεί οι προϋποθέσεις για αυτό. Περί Αντιπόδων πραγματεύεται ο Umberto Eco στο Νησί της Χτεσινής μέρας (που ομολογώ ότι δεν κατάφερα να το τελειώσω τότε που κυκλοφόρησε γιατί παρά το ότι δεν ήταν στα λατινικά – δεν μπορούσα να παρακολουθήσω πού είναι μυθοπλασία πού παρωδία πού ιστορία της επιστημονικής σκέψης)

2ος τύπος: Χάρτες Κατάλογοι




Οι χάρτες αυτοί διατηρούν τη μορφή Τ – Ο αλλά περιέχουν καταλόγους των περιοχών ή των χωρών που περιέχονται στις τρεις ηπείρους χωρίς να ασχολούνται με τη σχετική γεωγραφική τους θέση.

3ος Τύπος: Χάρτες ζωνών




Οι Αντίποδες δεν είναι κατοικήσιμοι επειδή το κλίμα τους το απαγορεύει. Από την κλασσική αρχαιότητα, λέει ο Livingston, οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο κόσμος ήταν χωρισμένος σε κλιματικές ζώνες. Αρκτικό κλίμα στο βορά, διακεκαυμένο κλίμα στον ισημερινό και ευτυχώς εύκρατο (και επομένως κατοικήσιμο κλίμα) κάπου ανάμεσα. Αυτό συνδεόταν με την εγγύτητα αυτών των περιοχών στον ήλιο. Ωστόσο πίστευαν ότι η αρκτική ζώνη και η διακεκαυμένη ήταν αδιαπέραστες. Μετά τον περίπλου της Αφρικής το 13ο αιώνα από τους Πορτογάλους αποδείχθηκε ότι το πέρασμα από τον ισημερινό δεν ήταν θανατηφόρο.

Μέχρι τότε, ωστόσο, οι αντίποδες εθεωρούντο ακατοίκητοι γιατί αν εκατοικούντο, ο Ιησούς θα είχε αναθέσει στους Αποστόλους να κηρύξουν το λόγο του στους κατοίκους τους. Αν όμως ο ισημερινός ήταν αδιαπέραστος, ο Κύριος θα είχε αναθέσει στους Αποστόλους ένα αδύνατο έργο το οποίο είναι άτοπο, άρα οι αντίποδες δεν κατοικούνται, όπερ έδει δείξαι. Βεβαίως οι Πορτογάλοι «εξερευνητές», χτίζοντας το Fort Jesus στην Μομπάσα, στην Ανατολική Αφρική, εγκαινίασαν τα οχυρά του Κυρίου και μπήκαν στην υπηρεσία Του σε αποστολές που Εκείνος δεν θα τολμούσε να αναθέσει στους Αποστόλους του.

4ος Τύπος: Λεπτομερείς χάρτες




Σιγά σιγά οι χάρτες άρχισαν να περιέχουν περισσότερες λεπτομέρειες όπως για παράδειγμα τα σχήματα των χωρών και μια γεωγραφικού τύπου ονοματοδοσία χωρίς φυσικά γεωγραφική ακρίβεια ή κάποια έννοια κλίμακας. Το βασικό ήταν η συμβολική αναπαράσταση μια και οι τρεις ήπειροι εξακολουθούσαν να έχουν κυκλικό σχήμα, οβάλ ή και τετράγωνο για να δηλώσουν την τελειότητα του σχεδίου του Θεού.

Αντίθετα οι χάρτες αυτοί εκτός από το ότι περιείχαν μια καταγραφή του κλίματος, και των πληθυσμών απεικόνιζαν και τα γεγονότα – το τι δηλαδή είχε συμβεί εκείνες τις εποχές (η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας, ο Πύργος της Βαβέλ). Πολλές φορές απεικονίζονταν σκηνές από διαφορετικές εποχές – ένα παλίμψηστο της ιστορίας για να θυμηθούμε την έκφραση του Umberto Eco για το παλίμψηστο του Beato. Ήταν δηλαδή μια αναπαράσταση του Χώρου και του Χρόνου στο χαρτί.

5ος Τύπος: Οι Πορτολάνοι



Αυτοί ήταν οι πρώτοι χάρτες που χρησιμοποιήθηκαν για τη ναυσιπλοΐα. Στο βιβλίο του Αναμνήσεις επί χάρτου (κείμενα για τη βιβλιοφιλία) που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ελληνικά γράμματα, ο Eco μιλά για τα «νησιολόγια» τη γοητεία δηλαδή που ασκούσε κατά καιρούς στους εμπνευστές των Ουτοπιών θέση τους σε ένα νησί. Κατά τη γνώμη του δεν ήταν μόνο ο μη – τόπος που χαρακτηρίζει τα νησιά των Μακάρων, ή τη χαμένη Ατλαντίδα, το νησί της Κίρκης ή της Ναυσικάς, τη Μυστηριώδη Νήσο όπου κρύβεται ο πλοίαρχος Νέμο, το νησί των θησαυρών του Στήβενσον κ.α) όσο το ότι μέχρι να καθοριστούν τα γεωγραφικά μήκη και τα πλάτη το 19ο αιώνα, από ένα τέτοιο νησί μπορούσες ενδεχομένως να φύγεις – όπως ο Οδυσσέας – αλλά όχι να το να το ξαναβρείς Με εξαίρεση φυσικά τα πλοία των Φαιάκων όπου αρκεί να τους πεις την «γαίαν» τον «δήμον» και την «πόλιν» και αυτά μπορούσαν αισθανόμενα τη σκέψη των ανθρώπων να σε πάνε οπουδήποτε επιθυμείς.


Ειπέ δε μου γαίαν τε τεήν δήμον τε πόλιν τε
Όφρα σε τη πέμψωσι τιτυσκόμεναι φρεσί νήες.
Ού γαε Φαιήκεσσι κυβερνητηρες έασιν,
Ουδέ τι πηδαλι΄εστί, τα άλλαι νήες έχουσιν.
Αλλ΄αυταί ίσασι νοήματα και φρένας ανδρών,

Od 8.555 to Od 8.559

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, παρά αυτή την εξαίρεση, που ανάγεται στα Ομηρικά έπη, και δεν την αναφέρει ο Eco, ότι από το δέκατο τρίτο αιώνα, αρχίζουν να κυκλοφορούν σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, οι πρώτοι χάρτες που έχουν στόχο όχι τη συμβολική αναπαράσταση αλλά την πρακτική χρησιμότητα. Οι χάρτες αυτοί λέγονται πορτολάνοι από την ιταλική λέξη porto – λιμάνι. Αυτοί οι χάρτες πρέπει να οδηγήσουν τους ναυτικούς από το ένα λιμάνι στο άλλο. Καταγράφουν λοιπόν με αξιοθαύμαστη λεπτομέρεια τις ακτογραμμές, τα λιμάνια ενσωματώνοντας τα πρώτα στοιχεία κλίμακας και προσανατολισμού μια και η πυξίδα είναι γνωστή από το 12ο αιώνα.

6ος τύπος – Χάρτης υπό κλίμακα – Χάρτες του Πτολεμαίου




«Από τον πορτολάνο μέχρι έναν αληθινό χάρτη με κλίμακα σαν αυτούς που χρησιμοποιούμε σήμερα το βήμα είναι μικρό. Αυτό που χρειάζεται είναι ένα σύστημα κλίμακας για να μετρούνται οι τοποθεσίες σε μια σφαιρική γη., Αυτό το σύστημα βρέθηκε όταν μεταφράστηκε το 15ο αιώνα στα λατινικά η γεωγραφία του Κλαύδιου Πτολεμαίου –ένα ελληνικό κείμενο που γράφτηκε το 150 μ.Χ. Αυτό το κείμενο περιέχει τις έννοιες του γεωγραφικού μήκους και πλάτους που γνωρίζουμε σήμερα, και αποτελούν τη γέφυρα για τη γεωγραφία και την αναπαράσταση που βασίζεται σε μια συστηματική θεωρία.»Αυτά είναι τα λόγια του Μεσαιωνολόγου M. Livingston.

Η επιστημολογική τομή που έδωσε την κλίμακα στους χάρτες τον 15ο αιώνα, είχε ήδη γίνει από τον Αλεξανδρινό Κλαύδιο Πτολεμαίο το 2ο αιώνα. Και ο Βυζαντινός λόγιος Μάξιμος Πλανούδης, επιστρέφοντας στο κείμενο του Στάθη, έμελλε να αναχωρήσει το 1280 από την Κωνσταντινούπολη και να καταπλεύσει στην Αλεξάνδρεια για να τους αναζητήσει.

2 σχόλια:

neoinileias είπε...

Έχεις αρκετά όμορφο blog, παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον…

Ανώνυμος είπε...

Hurrah! At last I got a web site from where I can really obtain valuable information concerning my study and knowledge.


Take a look at my site lowermylegalfees.com