Τετάρτη 19 Μαρτίου 2008

Η κιβωτός των στοχασμών και οι παγίδες της μνήμης


Φανταστείτε μια λεκάνη με παράξενα σκαλίσματα γύρω από το χείλος- ρούνους και σύμβολα άγνωστα - η οποία αναδίδει ένα ασημένιο φως. Το περιεχόμενό της, δεν μπορείς να καταλάβεις αν είναι υγρό ή αέριο αλλά στροβιλίζεται λαμπερό και ασημόλευκο σε έναν αέναο χορό. Η επιφάνειά του αναταράσσεται σαν το νερό στον άνεμο κι ύστερα θυμίζει σύννεφα που στροβιλίζονται σε ποικίλα σχήματα. "Μοιάζει σαν υγροποιημένο φως ή σαν στερεοποιημένος αέρας".

Αν το αγγίξεις, η ασημένια επιφάνεια αρχίζει να στροβιλίζεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και γίνεται διάφανη σαν γυαλί. Μετά μπορείς να δεις, σαν να πρόκειται για τη σκηνή ενός θεάτρου, εικόνες από τις αναμνήσεις του κατόχου της λεκάνης, σαν να είσαι ένας αόρατος παρατηρητής.

Αυτή η λεκάνη είναι η κιβωτός των στοχασμών των μάγων και την επινόησε η συγγραφέας των περιπετειών του Χάρρυ Πότερ, η Τζόαν Ρόουλινγκ. Τις στιγμές που ο μάγος αισθάνεται ότι «επικρατεί μεγάλος συνωστισμός από σκέψεις στο μυαλό του» μεταγγίζει κάποιες σκέψεις του από εκεί στη λεκάνη, για να τις εξετάσει αργότερα με την ησυχία του. Ακουμπά την άκρη του ραβδιού του κάπου κοντά στον κρόταφο και το ραβδί τραβάει, σαν να έχει σκαλώσει πάνω του, μια τούφα. Πρόκειται όμως για μια τουλούπα από την ίδια λαμπερή ασημόλευκη ουσία που περιέχει η λεκάνη και που παίρνει κι αυτή με τη σειρά της τη θέση της εκεί.
Για να ανασύρεις μια συγκεκριμένη σκέψη, κοσκινίζεις τη λεκάνη σαν χρυσοθήρας, την αναδεύεις και η σκέψη που ζητάς στροβιλίζεται και αρχίζει σιγά σιγά να παίρνει μορφή.

Όπως η σοφίτα του μυαλού γεμάτη εξαρτήματα και εργαλεία που κάποιος φροντίζει να τακτοποιεί κατά τον ο Σέρλοκ Χολμς, θα μπορούσε και τούτη εδώ να είναι μια γοητευτική μεταφορά για τη σκέψη και για τη μνήμη. Αν όμως δεν έκρυβε πίσω της, όπως θα προσπαθήσω να σας πείσω στη συνέχεια, μια υποτίμηση για την ίδια τη μνήμη και δεν ήθελε, με ένα τέχνασμα να μετασχηματίσει τη μεταφορά μνήμης σε μια χρονομηχανή.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Τζόαν Κ. Ρόουλινγκ χρησιμοποιεί μαγικά αντικείμενα στα βιβλία της για να εξηγήσει γεγονότα που συνέβησαν πριν γεννηθεί ο ήρωας της, ο Χάρρυ Πότερ. Στην κάμαρα με τα μυστικά, είναι το ημερολόγιο του Τομ Ρίντλ που επιτρέπει σε όποιον επιχειρεί να γράψει κάτι στις κενές σελίδες του να επικοινωνεί με τη μνήμη του «παγιδευμένου» Τομ Ριντλ, θεωρώντας την σαν δική του.

Στην περίπτωση του pensieve, της κιβωτού των στοχασμών, υπάρχει κάτι ιδιαίτερο. Ο Χάρρυ Πότερ έχει πρόσβαση στη μνήμη κάποιου άλλου, του Ντάμπλεντορ χωρίς να θίγεται η ακεραιότητα του δασκάλου, που αποφεύγει έτσι ο ίδιος να αποκαλύψει κάποιο μυστικό στο μαθητή του. Κυρίως όμως, η μνήμη που αποθηκεύεται στην κιβωτό, παρά ότι δηλώνεται ρητά ότι προέρχεται από τις σκέψεις το μάγου για να μη «συνωστίζονται», έχει έναν αντικειμενικό χαρακτήρα και όταν κάποιος τα ανακαλεί, είναι σαν να ζωντανεύει το παρελθόν, και βλέπει πλευρές που μερικές φορές ούτε τις είχε προσέξει αυτός που τις αποθήκευσε.
Αυτό το επιβεβαιώνει η ίδια η συγγραφέας σε μια συνέντευξη (1), όταν απαντώντας στην ερώτηση μια κυρίας 50 ετών που ζει στην ανατολική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών, αν «η κιβωτός των στοχασμών αντανακλά την πραγματικότητα ή τις σκέψεις του ανθρώπου στον οποίο ανήκει» απαντά ότι αντανακλά την πραγματικότητα “the real thing”
«γιατί αλλιώς θα ήταν απλά ένα ημερολόγιο, περιορισμένο σε αυτό που θυμάσαι.
Αλλά η κιβωτός των στοχασμών αναδημιουργεί τη στιγμή για σένα και έτσι μπορείς να φέρνεις στη μνήμη σου και να ξαναζείς πράγματα που δεν είχες προσέξει τη συγκεκριμένη στιγμή. Είναι κάπου στο κεφάλι σου, που είμαι σίγουρη ότι είναι, σε όλο τον εγκέφαλό μας. Είμαι σίγουρη, αν μπορούσες να τα προσεγγίσεις, τα πράγματα που ούτε ξέρεις ότι θυμάσαι, είναι όλα κάπου εκεί».

Αυτή η αναφορά στο ασυνείδητο, που όντως φαίνεται μέσα π.χ. από την ψυχοθεραπευτική πρακτική να αποκαλύπτει συχνές περιπτώσεις μνημών αφανών έως κάποια στιγμή, δεν μπορεί να καλύψει την υποτίμηση στην ίδια την λειτουργία της μνήμης. Αρνείται ακριβώς τη νοηματοδότηση του κόσμου που επιτελεί η μνήμη μας με την υποκειμενικότητα και την ατέλεια και τα λάθη, που μαρτυρούν για τον παρατηρητή όσα κρύβουν για τον παρατηρούμενο.

Αυτό το «αληθινό πράγμα» δεν ξέρω τελικά πόσο αληθινό είναι. Μάλλον πρόκειται απλά για ένα "έξυπνο" τέχνασμα της αφήγησης. Είτε σαν παγιδευμένος αποδέκτης μιας παγιδευμένης ψυχής που σε εξαπατά μεταφέροντάς σου τη μνήμη της, είτε σαν λαθραναγνώστης ή ωτακουστής, σαν "αβατάρ" σε "second life" μιας άλλης μνήμης. Χάνεις όμως τη γοητεία της λαθρανάγνωσης μια και αυτό που ακούς δεν είναι τι θυμάται ο άλλος, τι του έκανε εντύπωση, τι συγκράτησε, πώς έπλασε το παρελθόν αλλά μια αντικειμενική και απόλυτα ακριβή εικόνα των γεγονότων, ένας "από μηχανής θεός" που καλύπτει κάποιες ανάγκες της μυθοπλασίας αλλά πάντως όχι μια οδός για την προσέγγιση του Άλλου μέσα από το δικό του τρόπο αποθησαύρισης του κόσμου της μνήμης του.

(1) www.mugglenet.com/jkrinterviews.html

Δεν υπάρχουν σχόλια: