Κυριακή 14 Σεπτεμβρίου 2008

Η τελευταία αμφιβολία του Ραμόν Λουλ

O Ramon, Raimundo ή Raymond, Raimundus ή Raymundus Lull ή Lully ή Lullus ή Lulio (1232 - 1315) στην αιωνιότητα είναι μελαγχολικός. Το όνομά του μνημονεύεται μεταξύ των σπουδαίων αλχημιστών, φιλοσόφων, των θεμελιωτών της συνδυαστικής στα μαθηματικά αλλά κυρίως μεταξύ αυτών που πρώτοι άνοιξαν το δρόμο για το όνειρο της τεχνητής νοημοσύνης. Εκείνος όμως δεν συγχωρεί τον εαυτό του για μια παράλειψη.


Το έργο του αναφέρεται στα γραπτά επιφανών ανθρώπων του πνεύματος Για την «σκεπτομηχανή» του έγραψε ένα δοκίμιο ο Μπόρχες (1).
Λέγεται ότι αυτόν εννοεί ο Σουίφτ όταν στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» περιγράφει μια ξύλινη συσκευή που παράγει τυχαία λέξεις.
Ο Σοπενχάουερ στο βιβλίο του «O κόσμος ως βούληση και παράσταση» περιγράφει και σχολιάζει το περίφημο όραμα θανάτου που είχε ο Λουλ και που τον έκανε να προσχωρήσει στο τάγμα των Φραγκισκανών.
Η Φράνσις Γέητς (2 ) στην «Τέχνη της Μνήμης» εντάσσει τον περίφημό Πίνακά του, την Ars Magna, στην ιδέα της” κινούμενης μνήμης” ή της “μνήμης που ρέει'' και θεωρεί ότι η απόδοση συμβόλων - γραμμάτων στις ιδιότητες του Θεού δεν απέχει πολύ από τις imagines agentes του Κικέρωνα.

Στο «Ρεμπελιό των Ποπολάρων» του Διονυσίου Ρώμα (3), διαβάζουμε πώς ο Σιορ Μπόρτολος προσπαθεί “ για μυριοστή φορά να μεταχειριστεί τη λεπτεπίλεπτη τεχνική της Ars Magna του Ραμόν Λούλη για να λύσει κάποια του απορία”. Ο αναγνώστης θα βρει εκεί μια καταπληκτική περιγραφή του σχήματος και της λειτουργίας της  μηχανής και φυσικά τις γνωστές αμφιβολίες, ίδιες με  αυτές του Μπόρχες για το αν οι συνδυασμοί δίνουν κάτι παραπάνω από μια ταυτολογία. Πχ “ Η Καλοσύνη είναι διαρκής ή η Διάρκεια είναι καλή”.

Με τον Λούλ ασχολείται επίσης  και ο καθηγητής της τεχνητής νοημοσύνης στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ, ο Π. ΜακΚόρντουκ (4), θεωρώντας τον από τους σκαπανείς της ιδέας του τέλειου αντιγράφου – της μηχανής που θα σκέπτεται μόνη της. Παρά την ρητή εντολή που δόθηκε στο Μωυσή στο όρος Σινά “ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον, ουδέ παντός ομοίωμα" ο Λουλ  αποτόλμησε όχι απλά να κηρύξει το λόγο του Θεού αλλά να κατασκευάσει μια συσκευή που με την αδιαμφισβήτητη ισχύ της θα αποδείκνυε στους αλλόδοξους όχι απλά την ύπαρξη Του - σε αυτόν άλλωστε πιστεύουν και οι Μωαμαθενοί και οι Εβραίοι – αλλά την υπεροχή Του. Την υπεροχή δηλαδή του τριαδικού Θεού, του Θεού των Χριστιανών. Για το λόγο αυτό εντρύφησε με πάθος και υπομονή στα κείμενα των Αράβων σοφών, μαθηματικών και αστρολόγων, ώστε να βρει τα βαθύτερα θεμέλιά τους και να τα ανατρέψει. Εκεί όμως ήταν που συναντήθηκε με την περίφημη επινόηση των Αράβων. Οι Άραβες διέθεταν ήδη την zairja, έναν αστρολογικό πίνακα με τον κύκλο και τις τριγωνικές συνδέσεις μεταξύ πλανητών κυβερνητών και ζωδίων. Ο Λουλ εφάρμοσε την ιδέα των συνδιασμών των ιδιοτήτων των πλανητών που είχαν βρει οι Άραβες στις ιδιότητες του Θεού. Ήλπιζε με αυτό τον τρόπο όμως ότι οι Άραβες, βλέποντας ότι χρησιμοποιεί ένα δικό τους σχήμα, θα δέχονταν να εξετάσουν τα επιχειρήματά του – επιχειρήματα ενός «αντικειμενικού» αυτομάτου, ενός ειδώλου που σκέφτεται, μιας μηχανής.
Με τον ίδιο τρόπο επιστράτευσε και την Καβάλλα – τη μυστική επιστήμη της δύναμης των συμβόλων και των αριθμών των Εβραίων αποδίδοντας γράμματα – σύμβολα στις ιδιότητες του Θεού. Μελέτησε την σοφία της Καβάλλας και μάλιστα “δανείστηκε” την ιδέα του ιερού δέντρου των Σεφιρώθ για να προτείνει το δικό του Arbor scientiae.

Την εποχή που ο Μπόρχες έγραφε το δοκίμιό του για την σκεπτομηχανή του Ραμόν Λουλ, δεν είχαν δημοσιευτεί αρκετά από τα κείμενα του Καταλανού σοφού και έτσι η προέλευση της από την αραβική zairja και την Καβάλλα δεν ήταν ακόμα γνωστή στους μελετητές. Έτσι ο Μπόρχες γράφει:
“Αγνοούμε - και θα συνεχίσουμε να αγνοούμε, γιατί είναι ριψοκίνδυνο να ελπίζουμε ότι μπορεί να μας το αποκαλύψει αυτή η παντογνώστις μηχανή – πού γεννήθηκε αυτή η μηχανή”
και κάνει υποθέσεις – που ο ίδιος βέβαια παραδέχεται ως μη ευλογοφανείς – για την προέλευσή της από μια πιο σύνθετη μηχανή που όμως δε σώθηκε, που θα είχε κατασκευάσει ο ίδιος ο Λουλ.
Αυτό όμως που στην αιωνιότητα απασχολεί τον Λουλ δεν είναι το αν τελικά μετεστράφησαν οι Άραβες και οι Εβραίοι από τη δύναμη των επιχειρημάτων της μηχανής του. Ο ίδιος που “δανείστηκε” τις ιδέες τους ίσως να έχει αυτός μεταστραφεί και να μην είναι απόλυτα σίγουρος για το ότι δεν πρόκειται τελικά για τον ίδιο Θεό. Ο θεός του Ισλάμ, ο Ιεχωβά και ο Πατήρ ίσως να αποτελούν την τριαδική υπόσταση του Θεού του. Αυτές οι απόψεις και η υποτιθέμενη ανακάλυψη του αιθέρα αλλά και η αντίθεσή του στο δια των όπλων κήρυγμα του λόγου του Θεού - στις σταυροφορίες - ήταν που ανησύχησαν τον Πάπα Γρηγόριο τον 11ο που καταδίκασε τις αιρετικές απόψεις του. Ο Ραμόν Λουλ καταδικάστηκε και από το διάδοχο του, τον Πάπα Παύλο τον 4ο και μόνο επί Πίου του 9ου στα 1958 αποκαταστάθηκε και ονομάστηκε Πεφωτισμένος Διδάκτωρ – Doctor Illuminatus.

Ο Ραμόν Λουλ, στα νιάτα του ήταν τροβαδούρος (5) και παρά το ότι συμμετείχε σαν σύμβουλος στην αυλή του Ιακώβου του ΙΙ της Αραγονίας, δεν εγκατέλειψε ποτέ το πάθος του να συνθέτει τραγούδια για να γοητεύει τρυφερές πυργοδέσποινες. Και αυτό ακόμα και όσο ήταν παντρεμένος με τη Μπιάνκα Πίκανυ και είχε δυο παιδιά το Ντομίνγκο και τη Μαγκνταλένα. Δεν σταμάτησε ποτέ να θαυμάζει και να ερωτεύεται.

Είναι λυπημένος όχι γιατί τα εγκατέλειψε όλα αυτά μετά από ένα όραμα "θανάτου". Λέγεται ότι τη στιγμή που τραγουδούσε με ερωτική έκσταση το τραγούδι του, μια οπτασία με τον Ιησού αιωρούμενο εμφανίστηκε μπροστά του και τον έκανε να εγκαταλείψει τα εγκόσμια και να γίνει μοναχός του τάγματος των Φραγκισκανών. Τι απέγιναν η γυναίκα του και τα παιδιά του; Τους σκέφτεται, τους νοιάζεται και νοσταλγεί. Όχι πως μετανιώνει για τις τότε απιστίες του, ούτε για τη μετέπειτα ζωή του, τη ζωή ερωτικής αποχής των καλογέρων,  για τα βιβλία που έγραψε, για τις αποστολές στη Βόρεια Αφρική και το λιθοβολισμό του από τον όχλο, για τις μελέτες για την Αλχημεία και τη Βοτανική, και φυσικά τη σκεπτομηχανή και το δέντρο της Επιστήμης... Ανησυχεί μήπως ο Θεός στη βιασύνη του να τον καλέσει στις τάξεις των μαθητών του δεν προνόησε και δεν έστειλε σπίτι του τον Άγγελο που θα τον αντικαθιστούσε, όπως γίνεται στις οικογένειες που έχουν μοναχούς. Μήπως έπρεπε ο ίδιος να φροντίσει, εφαρμόζοντας για μια ακόμα φορά τις τέχνες του, να στείλει σπίτι του το αντίγραφο του, το σκεπτόμενο είδωλό του που θα έμενε πιστός στην Μπιάνκα για όλη τους στη ζωή...


(1) Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Η «σκεπτομηχανή» του Ραμόν Λουλ, στα Δοκίμια, Μετάφραση Επιμέλεια, Σχόλια:Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2007
(2) Frances Yates, The Art of Memory, Pimlico 1966
(3) Διονυσίου Ρώμα, «Το Ρεμπελιό των Ποπολάρων» επιμέλεια Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Το ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη, Αθήνα
(4) P. Mc Corduck, History of Artificial Intelligence στο http://dli.iiit.ac.in/ijcai/IJCAI-77-VOL2/PDF/083.pdf
(5) "http://en.wikipedia.org/wiki/Ramon_Llull

4 σχόλια:

Γιώργος Χατζηαποστόλου είπε...

Πάντα πίστευα πως τα ωραιότερα παραμύθια είναι οι αληθινές ιστορίες των οποίων η αφετηρία χάνεται στο χώρο του μυθολογικού και το τέλος τους τοποθετείται αδιόρατο στο παρόν και το μέλλον.
Η τελευταία αμφιβολία του Λουλ, ο τελευταίος πειρασμός του Καζαντζάκη. Πράγματα ανόμοια όσο και συμπληρωματικά. Το ανθρώπινο κτίσμα (η σκεπτομηχανή) και το πνεύμα του κακού (με ή χωρίς εισαγωγικά).

Idom είπε...

"Ανησυχεί μήπως ο Θεός δεν προνόησε και δεν έστειλε σπίτι του τον Άγγελο που θα τον αντικαθιστούσε, όπως γίνεται στις οικογένειες που έχουν μοναχούς."

Χμμμ, αναρωτιέμαι αν ο Θεός στέλνει και έναν Άγγελο στα σπίτια όσων σκοτώνονται στην ναυτικοεπισκευαστική ζώνη Περάματος ή στις εγκαταστάσεις των Ολυμπιακών Αγώνων.

Προφανώς, κα Πόλυ, δεν στρέφομαι εναντίον σας, ούτε ενάντια στον Ραμόν, αλλά ενάντια στο ιερατείο που όλα τα εξωραϊζει ή τα ασχημίζει ανάλογα με το συμφέρον του. Άλλωστε από ότι θυμάμαι ο Ιησούς είπε ότι όποιος Τον ακολουθήσει θα εγκαταλήψει την οικογένειά του, χωρίς να επεκταθεί σε ασφαληστήρια συμβόλαια για την οικογένεια.

Idom

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

@ Gde_x

Το να πω ότι συμφωνώ μαζί σου στο σχόλιο που κάνεις με κάνει να αισθάνομαι ιδιαίτερα κολακευμένη. Δεν μπορώ να κρύψω όμως το ότι μου δίνει μεγάλη χαρά το να διαβάζω μια οκτάβα πιο πάνω την ίδια μελωδία, μια παραλλαγή αυτού που ειπώθηκε, μια παράλληλη νοηματοδότηση από κάποιον που διάβασε τις αράδες που έγραψα και συμφωνεί με το εγχείρημα του περιθωρίου του χρόνου. Εκεί τελικά – στην αιωνιότητα – διακυβεύονται πολλά…


@ Idom

Πριν από χρόνια, όταν ο γιος μου ήταν ακόμα μικρούλης και έπεσε ενώ έτρεχε και χτύπησε, αναρωτήθηκε με παράπονο: «Μα μου είχατε πει πως μας φυλάει ένας άγγελος»…

Δεν θα συγκρίνω την αμφιβολία του μικρού παιδιού με την υποθετική αμφιβολία του Ραμόν Λούλ αλλά δεν θα καταδικάσω την παραμυθία που έχει ανάγκη αυτός που θα εγκαταλείψει τα αγαπημένα του πρόσωπα για κάποιο σκοπό, μια ιδέα, μια πίστη. Στο κάτω κάτω ποιος είπε ότι η μάνα ή η γυναίκα ενός μοναχού προτιμά τον άγγελο από τον αγαπημένο της;

Στην περίπτωση του Ραμόν βέβαια, η αμφιβολία του κάθε άλλο παρά βεβαιώνει ότι είχε συνάψει τέτοιου είδους ασφαλιστήριο με το Θεό. Ο Ραμόν της ανάρτησης, που κι αυτός είναι ένα αντίγραφο μια αντανάκλαση του αληθινού Ραμόν, θα επιθυμούσε να εφαρμόσει για μια ακόμα φορά τις τέχνες του…Δεν προσφεύγει πουθενά αλλού.

Idom είπε...

Αγαπητή Πόλυ!

Το θέμα " αφήνω την οικογένειά μου και φοράω το "σχήμα" " μού θύμισε ένα δίλημμα που έθεσε ο Σαρτρ: Ένας νέος, τού οποίου η χώρα βρίσκεται υπό κατοχή, πρέπει να εκαταλείψει το σπίτι του και να πάει με τους αντιστασιακούς ή να μείνει σπίτι για να φροντίζει την άρρωστη μητέρα του;
Έχω την υποψία ότι ο νέος τού Σαρτρ θα χανόταν μέσα στους νοητικούς μαιάνδρους τού διλλήματος και ούτε αντίσταση θα έκανε ούτε την μάνα του θα φρόντιζε... Ωστόσο το αίτημα τού διλλήματος παραμένει και η απάντηση εξαρτάται βέβαια από τις εκάστοτε συνθήκες και από την ιδιοσυγκρασία εκείνου που το αντιμετωπίζει. Αν μη τι άλλο ο Λουλ όταν έφυγε από το σπίτι δεν σπατάλησε τον χρόνο του.

Την παραμυθία την κατανοώ. Η ένστασή μου - και επιμένω σε αυτήν - στρέφεται εναντίον όσων ασκούν κανονικό παραμύθιασμα, συνειδητά, προκειμένου να κάνουν διαφόρων τύπων στρατολογήσεις.
Και βέβαια άλλο να λες παρηγορητικές ιστοριούλες σε ένα παιδάκι (που και αυτό σε ορισμένες περιπτώσεις ενέχει κινδύνους: αρκετά παιδάκια έχουν σκοτωθεί και σκοτώσει παίζοντας τος υπερήρωες) και άλλο να κρατάς ενήλικες σε παιδική κατάσταση ώστε να τους χειραγωγείς.

Ομολογώ πάντως ότι πιάστηκα από ένα παράπλευρο θέμα τού post. Η ακούσια διολίσθηση τού καλού Λουλ στον ... κακό Ισλαμισμό ήταν διδακτικότατη. Άραγε στο τέλος κατανόησε τι (τού) είχε συμβεί; Συμφιλίωσε στο μυαλό του τους πολιτισμούς και τις θρησκείες;

Idom