Δευτέρα 6 Οκτωβρίου 2008

Η νεκρή πριγκίπισσα στο Μεσαιωνικό Κάστρο της Λεμεσού.



Ο Θησέας εγκαταλείπει την Αριάδνη

Η ιστορία του Θησέα και της Αριάδνης είναι μια διπλή ιστορία προδοσίας. Εκείνη προδίδει τον πατέρα της και τον αδελφό της, τυφλωμένη από τον έρωτα για τον Αθηναίο έφηβο και εκείνος, ενώ την παίρνει μαζί του στο πλοίο του στο ταξίδι της επιστροφής, την εγκαταλείπει στη Νάξο, όπου την περιμένει ο Διόνυσος αυτός που την διεκδικούσε πάντα ή άλλοι λένε στην Κύπρο. Στην Κύπρο, την εγκαταλείπει έγκυο, στη φροντίδα των γυναικών της φιλόξενης Αμαθούντας μιας πόλης στα νότια παράλια του νησιού είκοσι πέντε χιλιόμετρα ανατολικά από τη σημερινή Λεμεσό. Η Αριάδνη περίμενε, περίμενε, περίμενε μάταια τον Θησέα να επιστρέψει. Η παράδοση λέει πως οι γυναίκες της Αμαθούντας της έλεγαν για να την παρηγορήσουν πως όπου νάναι φτάνει ο καλός της, ότι της είχε στείλει γράμμα με κάποιον ναυτικό που το πλοίο του ναυάγησε και το γράμμα χάθηκε στα κύματα.



Ταφική πλάκα από το Μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού
Η Αριάδνη περίμενε μέχρι που έφτασε η στιγμή να γεννήσει και τότε λένε πώς δεν άντεξε και πέθανε στη γέννα. Την βρήκαν τα βέλη της Άρτεμης λέει ο Όμηρος, αυτά τα γρήγορα βέλη που φέρνουν τον ξαφνικό θάνατο στις γυναίκες που γεννούν.
Η θλιβερή ιστορία αυτής της Αριάδνης τελειώνει εδώ. Οι κάτοικοι της Αμαθούντας όμως, δεν ήθελαν να ξεχάσουν την πριγκίπισσα από την Κνωσό που η μοίρα έριξε στο νησί τους και έτσι άρχισαν να την τιμούν με μια παράξενη τελετή όχι και τόσο ασυνήθιστη για τα ήθη της αρχαιότητας αλλά που φαίνεται προξενούσε αμηχανία στον Πλάτωνα της κλασσικής Αθήνας και την είχε απαγορεύσει από την Πολιτεία του. Απαγορεύεται γράφει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία, να μιμούνται οι άνδρες τον τοκετό των γυναικών. Αυτή την πρακτική που κάποιες κοινωνίες στην Αυστραλία και την Αφρική ίσως τελούν ακόμα, το couvade, την αρρενολοχεία, όπου ένας άνδρας μιμείται τους πόνους της γέννας ήταν που αποφάσισαν οι κάτοικοι της Αμαθούντας να κάνουν για να θυμούνται την Αριάδνη – Αφροδίτη που τους έκανε την τιμή να υποφέρει στον τόπο τους. Αυτό το αναφέρει ο Πλούταρχος στον Θησέα του και έτσι έφτασε ως εμάς.



Η έγκυος γυναίκα πρόσωπο απαραβίαστο κατά την παράδοση – αλλά ακόμα και σήμερα εμφανίζεται στα ποιήματα του κάστρου της Ωριάς – μιας λαβυρινθικής καστροπολιτείας που αλώνεται με προδοσία σύμφωνα με τον Παναγή Λεκατσά. Εκεί, κατά την πολιορκία ενός κάστρου άπαρτου εμφανίζεται ο προδότης, νεαρός άνδρας μεταμφιεσμένος σε έγκυο γυναίκα και ζητά καταφύγιο. Οι πολιορκούμενοι ενδίδουν και ανοίγουν την πύλη και αυτό είναι η καταστροφή τους. Να μην ξεχνάμε ότι και ο Δούρειος Ίππος κυοφορούσε τρόπον τινά τους Αχαιούς στο εσωτερικό του.

Στη Λεμεσό βρέθηκα πρόσφατα. Είχα στο νου μου αυτή την ιστορία του θανάτου της Αριάδνης και την αλλόκοτη χειρονομία των κατοίκων της Αμαθούντας. Δεν είδα τα αχνάρια που η τάξη του μύθου ίσως άφησε στην αρχαία Αμαθούντα. Την ιστορία αυτή την έχω στο μυαλό μου εδώ και χρόνια, από τότε που καταπιάστηκα με τους λαβύρινθους και τον περίεργο χορό – χάρτη των γερανών – που δείχνει το δρόμο που διασχίζει τον ίδιο το λαβύρινθο – ένας χάρτης - χορογραφία δηλαδή.
Ο θάνατος της Αριάδνης σκοτεινός αλλά παρών. Δεν μπορώ να την ξεχάσω.


Η νεκρή έγκυος

Η επίσκεψη στο Μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού μου θύμισε αναπάντεχα την Κρητικιά πριγκίπισσα. Ανάμεσα στις ταφικές πλάκες των ιπποτών και των καλογέρων που βρίσκονται εκτεθειμένες στο Μουσείο είναι και η πλάκα μια γυναίκας. Με ευγενική καταγωγή για να της αφιερώνουν ταφική πλάκα. Ίσως δεν φαίνεται καλά αλλά στο αχνάρι – ζωγραφιά που βρίσκεται δίπλα της για να βοηθήσει τον επισκέπτη που δεν έχει εξασκημένο μάτι φαίνεται καθαρά το μωρό που έχει στην κοιλιά της. Η νεκρή πριγκίπισσα κυοφορεί και δικαιούται πλάκα. Όπως οι γυναίκες στον Κεραμεικό που πέθαναν στη γέννα. Όπως η Αριάδνη.


ΥΓΤο Τραγούδι του Κάστρου της Ωριάς


Όσα κάστρα κι αν είδα και αν περπάτησα
Σαν της Ωριάς το κάστρο δεν ελόγιασα.
Κάστρο θεμελιωμένο, κάστρο ξακουστό,
Σαράντα οργιές του ψήλου, δώδεκα πλατύ,
Μολύβι σκεπασμένο, μαρμαροχυτό,
Με πόρτες ατσαλένιες κι αργυρά κλειδιά,
Και του γιαλιού η πόρτα στράφτει μάλαμα.
Τούρκος το τρογυρίζει χρόνους δώδεκα,
Δεν μπόρει να το πάρει το ερημόκαστρο.
Κ΄ένα σκυλί Τουρκάκι, μιας ρωμιάς παιδί,
Στον Αμιρά του πάει και τον προσκυνάει.
-Αφέντη, Αμιρά μου και σουλτάνι μου,
Αν πάρω εγώ το κάστρο τι ν΄η ρόγα μου;
-Χίλια άσπρα την ημέρα κι άλογο καλό
Και δυο σπαθιά ασημένια για τον πόλεμο.
-Ουδέ τ΄ασπρα σου θέλω κι ουδέ τα φλουριά. ]
Ουδέ και τ’άλογό σου κι ουδέ τα σπαθιά,
Μόν’θέλω γω την κόρη πού’ναι στα γυαλιά.
-Ωσάν το κάστρο πάρεις, χάρισμα κι αυτή
Πράσινα ρούχα βγάζει, ράσα φόρεσε.
Τον πύργο-πύργο πάει και γυροβολάει, ‘
Στην πόρτα πάει και στέκει και παρακαλεί.
-Γι’άνοιξε, άνοιξε, πόρτα, πόρτα της Ωριάς.
Πόρτα της μαυρομάτας της βασίλισσας.
-Φεύγα απ΄αυτού βρε Τούρκε, βρε σκυλότουρκε.
-Μα το σταυρό κυρά μου, μα την Παναγιά,
Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κόνιαρος,
Είμαι καλογεράκι απ΄ασκηταριό.
Δώδεκα χρόνους έχω οπού ασκήτευα,
Χορτάρι εβοσκούσα σαν το πρόβατο,
Κ΄ήρθα να πάρω λάδι για τις εκκλησιές.
Για ανοιξετέ μου ναμπω του βαροιόμοιρου.
-Να ρίξουμε τσιγγέλια να σε πάρουμε.
-Τα ράσα μου είναι σάπια και ξεσκίζονται.
-Να ρίξουμε ένα δίχτυ να σε πάρουμε,
-Είμαι από την πείνα κι αντραλίζουμαι.
Γελάστηκε μια κόρη πάει τον άνοιξε.
Κι όσο ν΄ανοίξει η πόρτα χίλιοι εμπήκανε,
Κι όσο να μισανοίξει γέμισ’ η αυλή,
Κι όσο να καλοκλείσει, η χώρα πάρθηκε.
Όλοι χυθήκαν στ΄άσπρα, όλοι στα φλουριά,
Και εκείνος εις την κόρη πούναι στα γυαλιά.
Κ΄η κόρη από τον πύργο κάτω πέταξε.
Μήτε σε πέτρα πέφτει μήτε σε κλαριά,
Παρά σε Τούρκου χέρια και ξεψύχησε.

Το παραπάνω είναι το κείμενο που παραθέτει ο Λεκατσάς στο βιβλίο του Λαβύρινθος (εκδόσεις Εύα Βλάμη – Λεκατσά).

Μελετώντας τη λαογραφία, ο Παναγής Λεκατσάς συνδέει τον «τύπο μυθοπλασίας» που περιγράφεται στο τραγούδι με τις ιερουργίες του λαβυρίνθου που σύμφωνα με τον ίδιο ( ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΕ ΤΙΣ ΔΙΚΕΣ ΜΟΥ ΠΗΓΕΣ ΤΩΝ ΓΑΛΛΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΩΝ) θεωρεί ότι συνδέονται με τον ιερό γάμο.

Δυστυχώς η εποχή είναι πολύ δύσκολη για μένα και δεν προλαβαίνω να παραθέσω εκτός από το τραγούδι περισσότερα από το «κλασσικό» πια βιβλίο του Λεκατσά. Μια και αντέγραψα όλο το ποίημα – με αφορμή τα σχόλια του φίλου μου του Idom – σκέφτηκα ότι αξίζει τον κόπο να το διαβάσουν και όσοι από τους αναγνώστες των Πινακίδων δεν διαβάζουν τα σχόλια.

5 σχόλια:

Idom είπε...

Αγαπητή Πόλυ!

α) Η πρώτη άμεση σκέψη μου, διαβάζοντας το post σας, ήταν πόσο κ...παιδα ήταν οι αρσενικοί ελληναράδες. Ιάσωνας, Θησέας και λοιποί (+ θεοί + ημίθεοι) δελέαζαν βασιλοπούλες και μετά τις παρατούσαν έγκυες.
Ευτυχώς που τα σημερινά ελληνόπουλα είναι σοβαρά, υπεύθυνα και καλοί "κουβαλητές".

β) Είχα πάει φέτος σε ένα όμορφο νησί, κατσικώθηκα σε έναν φίλο και τον έβαλα να με ξεναγεί). Μού έδειξε ένα κάστρο και μού είπε ότι υπήρχε παράδοση και δημοτικό άσμα, αντίστοιχο με τού κάστρου τής Ωριάς: το κάστρο είναι άπαρτο, κτυπιούνται οι κακοί από κάτω και τελικά το "πατούν" μόνο με συνδυασμό προδοσίας και αφέλειας.
Από όσο ξέρω άντίστοιχες παραδόσεις και άσματα υπάρχουν και σε άλλα μέρη τής Ελλάδας.

Και σκέφτομαι:
"Κανένα" κάστρο δεν μπορεί να αντέξει παρατεταμένη πολιορκία, για τον πολύ απλό λόγο ότι δεν επαρκούν τα εφόδια (τρόφιμα). Είναι τελείως φυσιολογικό και αναμενόμενο. ΔΕΝ είναι ντροπή(!)
Επίσης ΔΕΝ είναι ντροπή να ηττάσαι από ανώτερο (στρατιωτικά) εχθρό.

Και αναρωτιέμαι:
Γιατί οι Έλληνες έφτιαξαν αυτούς τους μύθους ("γελάστηκε μια κόρη, πάει τού άνοιξε...");
Φταίει κάποιο σύμπλεγμα ανωτερότητας; "Κοτζάμ Έλληνες, αδύνατον να νικηθούμε σε straight μάχη;" Και αν είναι αυτό, δεν τους πείραζε περισσότερο ότι "διαφήμιζαν" το ότι είχαν προδότες;
Φταίει ότι είχαν πήξει στους προδότες και έφτιαχναν ιστορίες για να τους στιγματίσουν και να επιστήσουν την προσοχή στους άλλους;
Οφείλεται στο ότι ήθελαν να σηκώσουν το φρόνημα; ("Σύντροφοι, αν δεν γίνει κάποια στραβή (πχ, προδοσία), τα κάστρα μας αντέχουν;")
Οφείλεται σε κάτι άλλο;
Δεν ξέρω / δεν απαντώ;

Και επί αυτών αναρωτιέμαι: κυκλοφορούν και σε άλλους λαούς τέτοια ηθικοπλαστικά ποιήματα ή έχουμε το copyright;

Idom

Υ/γ.: Ως συνήθως πιάστηκα από παράπλευρα θέματα τής ανάρτησης...
Εννοείται ότι δεν αναφερόμουν στην λογοτεχνική αξία τής παραδοσιακής ποίησης.

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Αγαπητέ μου Idom,

να υποθέσω ότι το Idom είναι σύντμηση του Ιδομενεύς; Του βασιλιά της Κρήτης που ήταν εγγονός του Μίνωα και πολέμησε στον Τρωικό πόλεμο;
Ο Ιδομενεύς ήταν μεταξύ των εννέα ηγεμόνων που παρουσιάστηκαν για να μονομαχήσουν με τον Έκτορα. Λέγεται επίσης ότι ήταν μεταξύ αυτών που κλείστηκαν στο Δούρειο Ίππο, για να επιστρέψουμε στις εξαπατήσεις που «εγκυμονούν κινδύνους».
Ακόμα και να μην κατάγεσαι κατ΄ όνομα από τον Ιδομενέα, δεν μπορώ να μη συμφωνήσω με το πρώτο σκέλος της ανάρτησής σου, το σχετικό με το Θησέα και τους υπολοίπους εφήβους του μύθου σχετικά με την ανωριμότητα. Οι ανθρωπολόγοι της σχολής του Παρισιού (Vernant, Vidal Naquet, Loraux) ονομάζουν τον Θησέα κατεξοχήν έφηβο. Επομένως τα συμπτώματα κ…παιδισμού που αναφέρεις είναι φαίνεται χαρακτηριστικά της εφηβείας. Μαζί με άλλα φυσικά. Σε ένα εξαιρετικό βιβλίο του Jeanmaire το Couroi et Couretes ( Κούρος το αρσενικό του Κόρη με την έννοια του εφήβου και Κουρήτες οι γνωστοί πολεμιστές της Κρήτης που χόρευαν χτυπώντας τις ασπίδες τους για να μην ακουστεί το κλάμα του μωρού Δία) όπου περιγράφονται τα διαβατικά έθιμα της ενηλικίωσης κατά την αρχαιότητα, τον τρόπο δηλαδή όπου με θεσμοθετημένες τελετές ενταγμένες σε ένα σύστημα μύθων και παραδόσεων το αγόρι γινόταν έφηβος και ο έφηβος άνδρας, η ιστορία του Θησέα και του Λαβυρίνθου αναφέρεται σαν ένα τέτοιο παράδειγμα.
Δεν είναι μόνο οι δοκιμασίες από όπου περνάει ο ήρωας, υπάρχει μια αμφισημία σχετικά με το φύλο ( τα αγόρια ντυμένα κορίτσια που ήταν στο πλοίο, που οι Αθηναίοι τα θυμούνται και τα τιμούν αναλόγως στα ωσχοφόρια), ένα παιχνίδι με το μαύρο και το άσπρο (δες Μαύρος κυνηγός του Vidal Naquet για την εφηβεία στη Σπάρτη) εξ ου και τα μαύρα πανιά αντί για άσπρα στο πλοίο που είδε ο Αιγέας από το Σούνιο και άλλες συμβολικές πράξεις όπως συμβολικός θάνατος και αναγέννηση (ίσως η είσοδος και η έξοδος από το Λαβύρινθο). Ο Λεκατσάς δεν το βλέπει έτσι στο βιβλίο του Ο Λαβύρινθος. Αυτός βλέπει έναν ιερό γάμο με την κόρη μέσα στο κάστρο στο τέλος να ενδίδει. Η κατάκτηση δηλαδή του κάστρου είναι η κατάκτηση της βασίλισσας. Πάντως αυτοί είναι τόσο παλιοί μύθοι που συνδέονται με ακόμα αρχαιότερους – της μητέρας Θεάς ή της Λευκής Θεάς όπως την ονομάζει ο Graves. Όταν δηλαδή ο Θησέας εγκαταλείπει την Αριάδνη στη Νάξο εμφανίζεται ο Διόνυσος ο πραγματικός της σύζυγος, που τη διεκδικούσε πάντα. (από πότε;)
Επίσης η ομάδα του Θησέα σύμφωνα με το χρησμό θυσιάζει μια αίγα στην Αφροδίτη (που θα τους προστατέψει στο ταξίδι) και αυτή η αίγα τη στιγμή της θυσίας γίνεται τράγος για να επανέλθω στην αμφισημία του φύλου κατά την εφηβεία ώστε να κατακτηθεί οριστικά κατά την ενηλικίωση. (Όλα αυτά στον Θησέα του Πλούταρχο)
Αυτό το μοτίβο με τη βασιλοπούλα δεν υπάρχει μόνο στην ελληνική παράδοση. Η πόρνη Ραάβ στην Ιεριχώ είναι αυτή που ανοίγει την πόρτα στους πολιορκητές του Ιησού του Δαυίδ. Υπάρχουν κυκλικά κάστρα στην Ιρλανδία που ονομάζονται Αριάνχορντ και Κνωσιακοί λαβύρινθοι στη Δανία που λέγονται Τρόγιαμποργκ (Πόλεις της Τροίας) που συνδέονται με παιδικά παιχνίδια με ένα κορίτσι στη μέση του Λαβυρίνθου. Αλλά θα μου πεις τι Δανοί τι Δαναοί. (σύμφωνα με τον Graves).

Όλα αυτά για να σου πω εν κατακλείδι ότι δεν συμφωνώ με το δεύτερο μέρος του σχολίου σου, στην προσπάθεια εκλογίκευσης και εκκοσμίκευσης ενός γεγονότος από το χώρο το του μύθου και της τελετουργίας.

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Idom,

δες το Υ.Γ.

θα επανέλθω σίγουρα.

Idom είπε...

Γεια σου Πόλυ!

Αυτό το ποίημα είχα και εγώ στο μυαλό μου. Βλέπεις ότι το "Τουρκάκι" δεν μεταμφιέστηκε σε έγγυο γυναίκα αλλά σε καλόγερο.

Πάντως το ότι λυγουρεύτηκε "γάμο" - όχι ιδιαίτερα ιερό - είναι σίγουρο!

Idom

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Μη βιάζεσαι βρε Idom.

Υπάρχουν πάρα πολλές παραλλαγές του τραγουδιού – γύρω στις 150 – αναφέρει ο Λεκατσάς. Αυτή που αντέγραψα, είναι από τη συλλογή του Πολίτη.

Εν πάσει περιπτώσει, σου αντιγράφω από τη σελίδα 57 του βιβλίου Λαβύρινθος:
(αφού μας πει για το παλληκάρι που αλλαξοπίστησε και υπόσχεται στον Αμιρά να καταλάβει το κάστρο)

«κι ο ρωμιογύριστος, κάνοντας τον ξένο που γυρεύει ασφαλισμένο τόπο για να κοιμηθεί, ή τον καλόγερο που θέλει προστασία κ’εκκλησιά για να προσευχηθεί, ή γκαστρωμένη που γυρεύει τόπο να ξεγεννηθεί, ξεγελά με τα παρακάλια του την Ωριά ν’ανοίξει την καστρόπορτα να μπει.»


Και στη σελ. 63, όπου παραθέτει την ερμηνεία του:

«-Ένα ακόμη σημάδι της ξεχναρίζω (της Λαβυρινθικής Ιερουργίας του Ιερού Γάμου) στη μεταμφίεση του παραμπάτη σ’ετοιμόγεννη γυναίκα. Σκοπός του Ιερού Γάμου είναι κ’η γονιμότητα των γυναικών, κι έτσι το «πλάσμα» μιας ψευτοεγκυμοσύνης δεν παραξενεύει. Το «πλάσμα» τούτο συχνά συνοδεύει τη Γέννηση και μάλιστα την υποκατασταίνει στη δική μας λατρεία. Σε κυπριακή λατρεία της Αριάδνης, της Θεάς του Κρητικού Λαβυρίνθου, που πέθανε γ κ α σ τ ρ ω μ έ ν η, ένα παληκάρι παρασταίνει γυναίκα στους πόνους της γέννας. Ο θάνατος των λαβυρινθικών ηρωίδων μποδίζει την καρποφορία του γάμου τους. Κ’ένα παληκάρι στη λατρεία της Αριάδνης και στο τραγούδι μας κάνει «πλασματικά» ότι δεν μπόρεσαν να κάνουν «αληθινά» οι ηρωίδες. Πολύτιμες από την άλλη, μελέτες του λαογράφου Λουκάτου μας μάθανε πως το πλάσμα της «Αρρενοχείας» (για να μεταχειριστώ τον όμορφον όρο του), δεν είναι ξένο στα συνήθεια του λαού μας»

Δεν καταλήγω κι εγώ στο ίδιο συμπέρασμα στο είπα και πριν. Δεν με πείθει η αναγωγή των πάντων στη γονιμότητα – χαρακτηριστικό μιας εποχής.

Ωστόσο δεν αμφισβητώ τις πηγές του. Αν λέει ότι υπάρχει αυτή η παραλλαγή υπάρχει.
Σου υποσχέθηκα ότι θα επανέλθω και δεν το ξεχνώ. Κάνε μόνο λίγο υπομονή.