Παρασκευή 7 Μαρτίου 2008

Οι δίδυμοι, τα αντίγραφα και η μνήμη




Απ’ ανέκαθεν οι άνθρωποι επιχειρούσαν να κατασκευάσουν αντίγραφα, απεικονίσεις αποτυπώματα, διπλά. Ο ιδρυτικός μύθος της μνήμης, όπως αναφέρεται από τον Κικέρωνα στο De oratore, είναι υπαινικτικά αφιερωμένος στους διδύμους θεούς, στον Κάστορα και τον Πολυδεύκη.

Σε ένα συμπόσιο που παρέθετε ένας ευγενής από τη Θεσσαλία, ο Σκόπας, ο ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος εκλήθη να απαγγείλει ένα λυρικό ποίημα προς τιμήν του οικοδεσπότη. Ο Σιμωνίδης το έπραξε, αλλά περιέλαβε και κάποιους στίχους προς τιμήν των Κάστορα και Πολυδεύκη. Ο Σκόπας, προσβεβλημένος, είπε στον ποιητή ότι θα του πλήρωνε μόνο το μισό της αμοιβής του και ας αναζητούσε το υπόλοιπο από τους διδύμους θεούς, στους οποίους είχε αφιερώσει το μισό ποίημα. Σε λίγο, ένας υπηρέτης ειδοποίησε τον Σιμωνίδη ότι δύο νεαροί άνδρες τον ζητούσαν στην είσοδο.
Ο Σιμωνίδης σηκώθηκε από τη θέση του και πήγε να τους συναντήσει. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του, ίσως λόγω κάποιου σεισμού, η στέγη κατέρρευσε και συνέτριψε με την πτώση της τον Σκόπα και όλους τους καλεσμένους του. Τα πτώματα ήταν τόσο παραμορφωμένα που ήταν αδύνατο να αναγνωριστούν από τους συγγενείς που ήρθαν στο χώρο του ατυχήματος για βρουν τους νεκρούς τους και να τους θάψουν. Ο Σιμωνίδης όμως, μπόρεσε να θυμηθεί τις θέσεις που ήταν όλοι αυτοί καθισμένοι, να τις αντιστοιχίσει με τους καλεσμένους, ώστε να υποδείξει στους συγγενείς, ποιος ήταν ο δικός τους νεκρός.

Οι δύο νέοι άνδρες, που εξ αιτίας τους ο Σιμωνίδης γλύτωσε το θάνατο, λέγεται ότι ήταν οι δύο δίδυμοι θεοί, οι οποίοι πλήρωσαν το μερίδιο που τους αντιστοιχούσε από το αφιερωμένο και σε αυτούς λυρικό ποίημα, σώζοντας τη ζωή του Σιμωνίδη. Φυσικά η όλη εμπειρία, υπέδειξε στον ποιητή τις αρχές μιας νέας τέχνης, της τέχνης της μνήμης, της οποίας μάλιστα θεωρείται και ο επινοητής (1) . Ενθυμούμενος δηλαδή τις θέσεις στις οποίες κάθονταν οι καλεσμένοι και αναγνωρίζοντας έτσι τα πτώματα, συνέλαβε τη σημασία της καλής διάταξης για την καλή μνήμη:

Σύμφωνα μάλιστα με τον Κικέρωνα (De oratore, II, lxxxvi, 351-4),

«συμπέρανε ότι τα πρόσωπα που επιθυμούν να εξασκήσουν αυτή την ιδιότητα (τη μνήμη), πρέπει να επιλέγουν χώρους και να σχηματίζουν νοερές εικόνες των αντικειμένων που επιθυμούν να θυμηθούν. Πρέπει μετά να τοποθετούν αυτές τις νοερές εικόνες στις θέσεις, με τρόπο ώστε η διάταξη των θέσεων να διατηρεί τη σειρά των αντικειμένων, και οι εικόνες των αντικειμένων να συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα , και να χρησιμοποιούν αδιακρίτως τους τόπους και τις εικόνες αντίστοιχα σαν πινακίδες από κερί με τα γράμματα γραμμένα πάνω τους.»

Αυτή η είναι η συνόψιση της αρχής της μεθόδου που θα επεξεργαστεί αργότερα ο Κικέρων για να μπορεί να συνθέτει και να μπορεί να απαγγέλει με τις ομιλίες του. Πρόκειται δηλαδή για την περιγραφή μιας νοητικής λειτουργίας εσωτερικής όρασης, στην οποία πολλοί έχουν καταλήξει επιννοώντας την εξ αρχής, ή ανατρέχοντας στον Κικέρωνα. Για τα παλάτια της μνήμης και τις ιδιότητες αυτού του εσωτερικού χώρου και την αξιοποίηση της τοπογραφίας του για τη μνήμη έχουν γραφτεί πολλά (2). Αυτό που θα ήθελα εδώ να επισημάνω είναι η αντιστοιχία της μνήμης με την υπόμνηση της γραφής, την υπόμνηση του θανάτου των λέξεων όταν γράφονται, και κυρίως την πολλαπλή αναφορά στη δημιουργία αντιγράφων τα οποία συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα. Φυσικά τα κατ’ εξοχήν αντίγραφα είναι οι δίδυμοι. Οι δίδυμοι θεοί λοιπόν, αυτοί που είναι αντίγραφα ο ένας του άλλου τίθενται προστάτες της μνήμης και όχι μόνο τον σώζουν φροντίζοντας να μην είναι στην αίθουσα την ώρα που αυτή καταρρέει, αλλά εμπνέοντάς του την ιδιότητα να δημιουργεί νοερά αντίγραφα, εικόνες των αντικειμένων που συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα.

Ο πειρασμός ενός αντιγράφου που δεν θα είναι μόνο νοερό στην εποχή μας, με τις δυνατότητες της γενετικής έχει χάσει πια τη γοητεία του και κυκλοφορεί στην αγορά. Λιγότερο γνωστός, αλλά εξ ίσου εφιαλτικός είναι ο πειρασμός όπως τον φαντάστηκε ο Στανισλαβ Λέμ στο Σολάρις (3), με την επινόηση αυτού του τεράστιου ωκεανού που «αναδημιουργεί το παρελθόν τους και τους στέλνει ζωντανές τις αναμνήσεις τους», όπως επισημαίνει ο Αν. Βιστωνίτης (4).

Τελειώνοντας θα ήθελα να κάνω πάλι μια μικρή αναφορά στη Wangari Maathai και τη δημιουργία αντιγράφων στην παράδοση των Κικουγιου μέσω του συστήματος ονοματοδοσίας. Από το βιβλίο της « Η Αλύγιστη», αντιγράφω:

«Η μητέρα μου πάντα μου έλεγε ότι έμοιαζα και φερόμουν σαν τη γιαγιά μου από τη μεριά του πατέρα μου, την Ουανγκάρι, το όνομα της οποίας πήρα. Ήταν γνωστή για την εργατικότητα και τη μεθοδικότητά της. Όσοι τη γνώριζαν έλεγαν ότι οι συνήθειές μου, ο τρόπος που μιλούσα, που περπατούσα, που τακτοποιουσα τα πράγματά μου θύμιζαν εκείνη. Όταν δουλεύαμε στα χωράφια, τοποθετούσα πάντα τα γεννήματα ή τη χορτονομή σε τακτικούς σωρούς, για να είμαι καλά προετοιμασμένη για την επιστροφή. «Μου θυμίζεις τη γιαγιά σου, έτσι μεθοδική που είσαι», μου έλεγε η μητέρα μου. Εγώ χαιρόμουν που το άκουγα κι ευχόμουν να την είχα γνωρίσει. Το σύστημα ονοματοδοσίας των Κικούγιου έχει σκοπό να σε κάνει να νιώθεις σαν πιστό αντίγραφο του συγγενούς το όνομα του οποίου φέρεις. Καθώς επιστρέφαμε στο σπίτι με τη μητέρα μου κουβαλώντας τα γεννήματα, τα ξύλα και τη χορτονομή για τα ζώα, αισθανόμουν ότι ήμουν η ζωντανή Ουανγκάρι, και μου άρεσε που θύμιζα τη γιαγιά μου στη μητέρα μου. Στην κοινότητά μου τα παιδιά έδιναν στους ανθρώπους μια αίσθηση αθανασίας.»

Μια άλλη περίπτωση όπου το ίδιο όνομα, δεν δημιουργεί αντίγραφα, αλλά συνδέει τους ανθρώπους με ακατάλυτους δεσμούς, είναι η παρακάτω:

«Μια μέρα, στη διάρκεια ενός μαθήματος κισουαχίλι, ο δάσκαλος μας εξηγούσε και μας μετέφραζε αγγλικές λέξεις. Όταν έφτασε στη λέξη somo, που σημαίνει «συνονόματος», στράφηκα προς τη φίλη μου τη Μίριαμ Ουαντζίρου, που καθόταν πίσω μου και της είπα τρυφερά: «my somo». Κι αυτό επειδή το βαπτιστικό μου είναι επίσης Μίριαμ. Εκείνη μου απάντησε με τη σειρά της «somo», κι από τότε μας ενώνει ένας ακατάλυτος δεσμός.»

Σημείωση:
Η εικόνα των αφρικανών διδύμων (African twins) είναι έργο του Νοτιοαφρικανού καλλιτέχνη Billy Molokeng (από το http://www.southafricanartists.com/showartist.asp?Code=MOLOK001 )
Η φωτογραφία της αναθηματικής πλάκας με τον Κάστορα και ο Πολυδεύκη προέρχονται από το site
http://www.historyforkids.org/learn/romans/religion/castor.htm

(1) Yate, Frances, A. “The Art of Memory”, Pimlico, London 1966
(2) Johnson, George,(1992) «Τα παλάτια της μνήμης: Πώς ο ανθρώπινος νους αναπαριστά τις λέξεις και τα πράγματα»., μετάφραση Σπύρος Μανουσέλης, εκδ. Κάτοπτρο.
Spence, D, “The Memory Palace of Matteo Ricci” ,Viking, New York 1984

How to built the palace στο http://riccistreet.net/riccigreen/patron/palace.htm

(3) Λεμ, Στ, Σολάρις, Εκδόσεις Ποταμός (μτφ.;)
(4) Βιστωνίτης Αν. Ex Libris, Κείμενα για τη λογοτεχνία του 20ου αιώνα, Αθήνα
(2006), παραφερνάλια- τυπωθήτω

10 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Αγαπητή κα Πόλυ!

Δεν ήξερα αυτόν τον μύθο του Κικέρωνα. Μακάβριος όμως, ε;!
Από την άλλη είναι πολύ εξώφθαλμα "κατασκευασμένος". Μία συντροφία που έχει κτισμένο κεραμίδι πάνω από το κεφάλι της, οπωσδήποτε κατέχει την ικανότητα μνήμης και μάθησης.
Αναρωτιέμαι αν υπάρχουν πιο πρωτόλειοι μύθοι για την έλευση (ή το δώρο ή δεν ξέρω εγώ τι άλλο) της μνήμης στους ανθρώπους. ΑΝ όχι, είναι ενδιαφέρον γιατί σημαίνει - υποθέτω - ότι οι άνθρωποι την θεωρούσαν κάτι τελείως δεδομένο, ΜΗ διακριτό από την φύση τους και χρειάστηκε να φτάσουμε σε προχωρημένο βαθμό ομφαλοσκόπησης (μπαρδόν, ενδοσκόπησης έπρεπε να γράψω) για να την "αναγνωρίσουν" ως κάτι "αυθύπαρκτο".

Έτσι, για να προβοκάρω λίγο την ομήγυρη, ρωτώ: τι σημασία είχε για τους συγγενείς να λάβουν τα σωστά πτώματα, αφού έτσι και αλλιώς μέσω της μνήμης τους ΔΕΝ τα αναγνώριζαν;

Idom

Ανώνυμος είπε...

Έψαξα (αλλά όχι πολύ) και βρήκα σχετικές πληροφορίες για την Μνημοσύνη και την Λήθη. Οποσδήποτε είναι μύθοι (;) μικρού βεληνεκούς, οπότε οι απορίες μου παραμένουν. Στους άλλους λαούς τι μύθοι για την μνήμη υπάρχουν άραγέ;

Idom

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Αν μου επιτρέπεται, θα προσπαθήσω να συμβάλω στον προβληματισμό του συνομιλητή μας, τουλάχιστον όσον αφορά το πρώτο του σχόλιο. Για τους πρωταρχικούς τρόπον τινά μύθους για τη μνήμη. Ομολογώ ότι η παρατήρησή του για το ότι η ιστορία του Σιμωνίδη είναι "κατασκευασμένη" με βρίσκει σύμφωνη και φαντάζομαι θα έβρισκε σύμφωνους και αυτούς που την επιννόησαν μια και πρόκειται για τον ιδρυτικό μύθο μιας ΝΕΑΣ ΤΕΧΝΗΣ, που απαιτεί άσκηση και κανόνες. Οι Ρωμαίοι ρήτορες - όπως ο Κικέρων και ο Τούλιος - που έπρεπε να συνθέσουν και να απαγγείλουν τις ομιλίες τους, είναι οι θεμελιωτές αυτής της τέχνης με προστάτη το Σιμωνίδη. Αυτή την τέχνη, την Ars Memoria κληροδότησαν στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση.
Επανέρχομαι στο αρχικό ερώτημα. Ακόμα και αν θέλαμε να αναζητήσουμε κάποιου είδους ΄"αρχέγονο" μύθο για τη μνήμη, δεν θα αποφεύγαμε την αναφορά στον "Άλλο κόσμο". Η Μνημοσύνη είναι θεά "Τιτανική" σύμφωνα με τον Vernant στο περίφημο κείμενό του Μυθικές πλευρές της μνήμης και του Χρόνου (παραπέμπω σε προηγούμενη ανάρτηση αυτού του blog για τον Silvio Pellico - στιγουργώ σημαίνει θυμάμαι;). Είναι αδελφή του Κρόνου και του Ωκεανού και μητέρα των Μουσών. Προστατεύει λοιπόν την Ποιητική λειτουργία. Ο ποιητής που κατέχεται - με θεική κατοχή - από τις Μούσες, είναι ο ερμηνευτής της Μνημοσύνης.
Είναι θα έλεγα πολύ σημαντικό, για να αντιληφθούμε το ρόλο της Μνημοσύνης, να έχουμε μια εικόνα της έννοιας του χρόνου στην αρχαϊκή εποχή. Η πορεία του χρόνου, το πρίν και το μετά δεν αναφέρονται - κατά την αρχαική εποχή πάντα - σε ένα ομοιογενή χρόνο με διάρκεια, "δεν υπάρχει χρονολογία αλλά γενεαλογίες", γράφει ο Vernant.
Το παρελθόν διαστρωματώνεται σε μια διαδοχή γενών. Το παρελθόν είναι η πηγή του παρόντος. Και σε έναν πολιτισμό με προφορική παράδοση, η αναδρομή στο χρόνο δια της μνήμης, δεν έκανε τον αοιδό/ποιητή να εγκαταλείψει τον ορατό κόσμο αλλά να στήσει γέφυρες ανάμεσα στον ορατό κόσμο του παρόντος και τον αόρατο του παρελθόντος.
"Το παρλθόν" όντας αναπόσπαστο μέρος του κόσμου, κρύβεται στα βάθη του είναι. Η Ιστορία που τραγουδά η Μνημοσύνη, είναι - γράφει ο Vernant- μια αποκρυπτογράφηδση του αοράτου, μια γεωγραφία του υπερφυσικού.
Και για να επανέλθουμε στη περί μακαβρίου παρατήρηση του συνομιλητή μας:
Η ανάκληση του παρελθόντος κατά την αρχαϊκή εποχή, μπορεί να συγκριθεί με την ομηρική λειτουργία της εκκλήσεως των νεκρών (Οδύσσεια,κ. 515 κ.ε. και λ. 23 κ.ε.).

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Ζητώ συγγνώμη για τα ορθογραφικά λάθη που βγάζουν μάτι αλλά δεν ξέρω πώς να επεξεργαστώ τα σχόλια. Τις αναρτήσεις τις διορθώνω κάθε τόσο.

Ανώνυμος είπε...

"Φυτική μνήμη" αποκαλεί ο Uberto Eco τα βιβλία και ισχυρίζεται ότι προσφέρουν την ευκαιρία να ζήσει ο αναγνώστης και άλλες απόμακρες δίδυμες εμπειρίες ή παράλληλους βίους.
Τέλεια και δύσκολη η ανάρτηση σου!

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Airgood,

μου άρεσε πολύ αυτό το βιβλίο του Έκο - τουλάχιστον στα γενικά και όχι όταν απευθύνεται στους ορκισμένους βιβλιόφιλους.

Δεν το πρόσεξα αυτό που λες. Πολύ ενδιαφέρον...

Σε ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια.

Ανώνυμος είπε...

Υπάρχει και η αρνητική πλευρά των διδύμων που μάλλον δεν εξετάζεις εδώ.
Αναφέρω πχ τον Iron Masque Man ...

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Καλημέρα Airgood,

Για δες λίγο εδώ:

http://waxtablets.blogspot.com/2008/07/blog-post_23.html (τη δεύτερη παράγραφο με τα doppelgänger) τη σκοτεινή πλευρά του διδύμου.

Φυσικά και δεν θίγω ούτε θετική, ούτε αρνητική πλευρά – μια μυθική πλευρά της μνήμης παρουσιάζω εδώ.

Το θέμα των διδύμων - που με τη θαυμαστή τους ομοιότητα αποτελούν ένα «θαύμα» που με τη σειρά του γίνεται σύμβολο για το αντίγραφο - παρουσιάζεται αριστουργηματικά στα Μετεωρογικά του Μισέλ Τουρνιέ.

akisia είπε...

gia opoion endiaferetai gia ta palatia tis mnimis tha proteina na diavasei to biblio i Epoxi Twn Magisswn ths Natasha Mostert ...siglonistiko apo kathe pleura

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Akisia καλησπέρα.

Ευχαριστώ πολύ για την πρόταση.

Όντως φαίνεται συναρπαστικό. Το ότι κάποια εγγράμματη συγγραφέας (λεξικογραφία και γλωσσολογία) χρησιμοποιεί την μνημονοτεχνική για να φτιάξει θρίλλερ σημαίνει ότι θα έχει κάνει δουλειά υποδομής.

Πάντως όποιος ενδιαφέρεται (υπάρχει κανείς;;;) για την Αρς Μεμόρια, επιμένω στο κλασικό βιβλίο της Yates, που είναι βιβλίο αναφοράς.

Η Mostert από ότι βλέπω παίζει (αλλού) και με τη μουσική των σφαιρών του Πυθαγόρα.

Καλό μήνα