Δευτέρα 9 Ιουνίου 2008

Μεταξύ γραφής και ανάγνωσης: γράφοντας στο περιθώριο της σελίδας



Παρά το ότι οι περισσότεροι θεωρούν ότι στη ζυγαριά της δημιουργικότητας βαραίνει πιο πολύ η τέχνη της γραφής από αυτήν της ανάγνωσης, μια άποψη που μας έχει κληροδοτήσει την εικόνα του ιδιοφυούς συγγραφέα απέναντι στον απλοϊκό αναγνώστη και παρά τη δυσφορία που τους προκαλεί αυτή η εικόνα, ίσως μάλιστα για να αντιδράσουν σε αυτήν την άποψη, κάποιοι εξακολουθούν να δηλώνουν φανατικοί αναγνώστες.
Ανάμεσα σε αυτούς, κάποιοι πιστεύουν ότι η ανάγνωση είναι όχι απλά εξ ίσου, αλλά ίσως και περισσότερο δημιουργική από τη γραφή. Σε τελευταία ανάλυση, λένε (1) , το κείμενο δεν αποτελεί παρά την αφορμή για την αναγνωστική εμπειρία που θεωρεί τον εαυτό της απείρως ανώτερο από το αντικείμενό της.

Ο John Ruskin σε τρεις διαφορετικές ηλικίες

Παρατηρούμε δηλαδή μια αντιπαράθεση γοήτρου ανάμεσα στις δυο ομάδες, που ενώ προϋποθέτουν η μια την άλλη, συμπεριφέρνονται λες και πρόκειται για αντίπαλα στρατόπεδα. Κάθε φορά μάλιστα που επιχειρείται μια προσέγγιση μεταξύ τους, αυτό αντιμετωπίζεται με αποτροπιασμό, σαν σκάνδαλο, κυρίως από αυτούς που “γράφουν”. Όταν κάποιος από την ομάδα των αναγνωστών επιχειρεί και αυτός να “γράψει”, αυτό θεωρείται από τους ήδη γράφοντες σαν αποστασία από το δεδομένο ρόλο του. Λένε δηλαδή, κουνώντας συγκαταβατικά το κεφάλι, ότι “χάθηκε άλλος ένας αναγνώστης”, ή ότι “στην Ελλάδα αυτοί που γράφουν είναι περισσότεροι από αυτούς που διαβάζουν”, θεωρώντας φυσικά ότι οι ίδιοι αυτοδικαίως πρέπει να περιλαμβάνονται σε ένα ενδεχόμενο κλειστό αριθμό των γραφιάδων. Άλλοι πάλι, θεωρούν ότι ο “αναγνώστης που γράφει” έχει παρασυρθεί από μια μη επιτρεπτή ματαιοδοξία: για παράδειγμα επιτυχημένος blogger δηλώνει για όλους τους άλλους ότι “γράφουν γιατί πιστεύουν ότι κρύβουν έναν Ντοστογιέβσκι μέσα τους”.

Αφήνοντας κατά μέρος τις διαρροές προς το χώρο της συγγραφής, ας επιστρέψουμε στη δημιουργικότητα της ανάγνωσης. Ίσως να πρέπει να την αναζητήσουμε κατ' αρχήν στο παρελθόν και μάλιστα στο Μεσαίωνα. Η εκδήλωση αυτής της δημιουργικότητας εκείνη την εποχή ήταν τα σχόλια στα ιερά κείμενα (κάτι για το οποίο έχει προβλέψει στην εποχή μας ο φιλόξενος ιστοχώρος). Κάθε αράδα από τις Γραφές ήταν χώρος συνάντησης ενός πλήθους άλλων γραμμών και αναγνώσεων, από άλλα κείμενα, που οι προσεχτικοί σχολιαστές, μέσα στη δίνη των συνειρμών τους μπορούσαν να ανακαλούν, κάποτε και από πολύ μακριά. Τα σχόλια, οι σημειώσεις, τα υπομνήματα δεν είναι παρά ένας διάλογος με το κείμενο, μια διαπραγμάτευση που θα μπορούσε κάποτε να καταλήξει στο “ ξαναγράψιμο” του άλλου κειμένου, όπως άλλωστε δήλωνε ότι επιθυμούσε – σε άλλο πλαίσιο φυσικά - ο Proust.
Ποιος δεν υπογράμμισε κάποιες αράδες ή δεν έγραψε στο περιθώριο ενός βιβλίου μια φευγαλέα σκέψη, επιθυμώντας να εντυπωθεί στην ίδια σελίδα μαζί με το αγαπημένο κείμενο, η δική του σκέψη, η γνώμη του ή το σχόλιό του. Κάποιες φορές χωρίς λόγια, μόνο θαυμαστικά...
Τα σχόλια των περιθωρίων έχουν γίνει θρυλικά, όπως για παράδειγμα αυτό του Fermat – ότι δηλαδή έχει κάνει την απόδειξη στο “τελευταίο θεώρημά” του, αλλά ο χώρος του περιθωρίου δεν επαρκεί για να την γράψει – ταλαιπωρώντας έτσι γενιές μαθηματικών.
Είχα την τύχη ( έχω εξομολογηθεί το θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη μου για τα google books) να βρω και να “κατεβάσω” μια έκδοση του περίφημου Seven lamps of Architecture του Ruskin. Θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε ως «Οι επτά λυχνίες της Αρχιτεκτονικής».



Το θέμα της μνήμης, της μνημείωσης δια της Αρχιτεκτονικής, είναι διάχυτο και σε όλο το βιβλίο (η λυχνία της θυσίας, η λυχνία της αλήθειας, η λυχνία της δύναμης, της ομορφιάς, της ζωής, της μνήμης και της υπακοής) και όχι μόνο στο κεφάλαιο με τον σχετικό τίτλο (η λυχνία της μνήμης). Το αρχείο pdf που διαθέτει το googlebooks, είναι σκαναρισμένο από μια έκδοση του 1859 όπως φαίνεται στο εξώφυλλο. Ο λόγος αυτής της ανάρτησης είναι τι θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας μια εντύπωση από το σχόλιο ενός προηγούμενου αναγνώστη, ενδεχομένως του κατόχου του βιβλίου, ο οποίος έχει κάνει μια σημείωση στο περιθώριο μιας σελίδας. Μπορούμε φαντάζομαι να υποθέσουμε πότε – και για ποιο λόγο - έγινε αυτή η σημείωση, όπως θα διαπιστώσετε παρά κάτω.

Ο Ruskin στο απόσπασμα αυτό αναφέρεται στην υπεροχή της αρχιτεκτονικής σε σχέση με τη γραφή όσον αφορά τη διατήρηση της μνήμης ενός πολιτισμού. Θεωρεί δηλαδή ότι περισσότερο κύρος έχει ένας πολιτισμός που μας έχει αφήσει κτίρια από αυτόν από όπου έχουν διασωθεί μόνο γραπτά κείμενα. (Αλλού βέβαια θεωρεί ότι τα ίδια τα κτίρια είναι βιβλία, όπως για παράδειγμα ο ναός του Αγίου Μάρκου που τον παρομοιάζει με ευαγγέλιο). Για να ενισχύσει αυτή του την άποψη, χρησιμοποιεί το παράδειγμα της Αρχαίας Ελλάδας όπου κατά τη γνώμη του η εποχή του Περικλή, με τα σπουδαία κτίρια της κλασικής αρχαιότητας, θεωρείται σημαντικότερη από αυτήν του Ομήρου, όπου έχουμε μόνο γραπτά μνημεία, τα Ομηρικά έπη. Το βιβλίο όπως είπαμε γράφτηκε γύρω στα 1859, δεν είχαν γίνει δηλαδή ακόμα οι ανασκαφές του Σλήμαν στην Τροία και αργότερα στις Μυκήνες και δεν είχε έρθει στο φως η αλήθεια του κόσμου του Ομήρου.




Ο κάτοχος όμως του βιβλίου, μια γενιά αργότερα από τότε που γράφτηκε το βιβλίο , έχει από ότι φαίνεται ζήσει τον απόηχο από τον πυρετό των ανακαλύψεων του Σλήμαν και αυτό είναι που ανυπομονεί να σημειώσει στο περιθώριο.
Δίπλα δηλαδή στη φράση του Ruskin



“ The age of Homer is surrounded by darkness, his very personality with doubt. Not so that of Pericles “ (2) θα σημειώσει: No longer. - Όχι πια.

(1) Svenbro,J.: Φρασίκλεια, η Ανθρωπολογία της Ανάγνωσης στην Αρχαία Ελλάδα, μτφ. Στέφανος Οικονόμου, Αθήνα 1998, Εκδ. Πατάκη
(2) Η εποχή του Ομήρου περιβάλλεται από σκότος, η ίδια του η προσωπικότητα από αμφιβολία. Δεν συμβαίνει το ίδιο με αυτήν του Περικλή.

6 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Αγαπητή κυρία!

Αν και είναι πολύ ανόμοια η αρχιτεκτονική και ο γραπτός λόγος, εύκολα γλύστρησα στον πειρασμό να κάνω νοητά το δικό μου crash test.
Οι πρώτες σκέψεις ήταν τα προφανή: "σκέψου ένα βιβλίο με αντικείμενο την αρχιτεκτονική!" ή "υπήρχαν πολιτισμοί χωρίς γραπτό λόγο, αλλά πολιτισμοί χωρίς κεραμύδι πάνω από το κεφάλι των πολιτισμένων δεν υπήρχαν" ή "η αφαίρεση είναι ο πραγματικός πολιτισμός και αυτό επιτυγχάνεται μόνο με τις έννοιες (άρα τις λέξεις, άρα τον γραπτό λόγο)".
Και μετά θυμήθηκα τους άστεγους τις κρύες νύχτες του χειμώνα που τυλίγονται με εφημερίδες. Σε αυτήν την φοβερή πράξη, το σπίτι μειώνει το μέγεθος του σε επίπεδο ρούχου και ο γραπτός λόγος γίνεται αρχιτεκτονική.

Αρχιτεκτονική : Γραπτός λόγος
1000000 : 0

Idom

Ανώνυμος είπε...

Αγαπητέ Idom,

αν απομονώσουμε το κέντρο της λογικής συνεπαγωγής της φράσης σου: σπίτι - ρούχο - γραπτός λόγος αρχιτεκτονική όταν μιλάς για τις εφημερίδες με τις οποίες σκεπάζονται οι άστεγοι, σε "ρούχο - γραπτός λόγος" θα έδινες μεγάλη χαρά στον Derrida και σε όσους χρησιμοποιούν την ωραία μεταφορά κείμενο - textus - υφασμα.
(ύφος - ύφανση κλπ., κλπ.,)

Για τις εφημερίδες των αστέγων σίγουρα δεν το είχαν σκεφτεί.

Π.Χ.

cynical είπε...

Kαλημέρα Πόλυ. Το θεμα που πραγματευεσαι εδω, το έθιξα και εγω, με εναν πιο προσωπικο τροπο στην αναρτηση "Συναντήσεις τα περιθωρια των βιβλίων",
http://e-cynical.blogspot.com/2008/09/blog-post.html

Πέρα απο τα "κουνέλια" ειδα οτι εχεις αφιερωσει αρκετα κειμενα και στο θεμα της μνημης. Άλλη σύμπτωση και αυτη. Μου εκανε εντυπωση γιατι και μενα με γυροφερνει αυτο το θεμα, αλλα απο άλλη οπτική. Θα ήθελα να συγκεντρώσω παραδείγματα απο το πώς η μνημη εκδηλώνεται στη φύση, στα φυσικά φαινομενα. Ο ορος αυτος χρησιμοπείται αρκετα στη φυσικη , και όπως καταλαβαινεις εχει γινει προξενος πολλών παρεξηγήσεων. Αλλα ακομα, δεν ωρίμασε...

Καλή σου μερα και καλό Σ/Κ.

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Καλησπέρα e-cynical. Διάβασα το ποστ σου πριν από λίγο και σιγά σιγά θα εντρυφήσω και σε άλλες αναρτήσεις του μπλογκ σου. Το περιθώριο της συνάντησης ήταν όμως τρικυμιώδες. Πάντως πολύ ωραία σχόλια.

Μου άρεσε πολύ το κείμενό σου: Η συνάντηση με τους προηγούμενους εαυτούς, η χαρτογράφηση της προσωπικής μνήμης με τις σημειώσεις με διαφορετικά χρώματα. Οι χάρτες… Άλλο μεγάλο θέμα…

Τι ακριβώς εννοείς μνήμη στη φύση; Μιλάς γενικά ή για τη φυσική; Ωραία θάταν να φτιάξεις ένα κατάλογο – σαν την εγκυκλοπαίδεια των τεράτων του Γιώργου Μπλάνα, ή τον κατάλογο των φανταστικών όντων του Μπόρχες – με φυσικά φαινόμενα που συνδέονται με τη μνήμη.

Η βιολογία φαντάζομαι έχει τη μερίδα του λέοντος με το DNA αλλά και η φυσική δεν πάει πίσω με το βρόχο υστερήσεως στη μαγνήτιση, την υπέρτηξη και με την ευρύτερη έννοια την αδράνεια (;) για το τελευταίο δεν μου πολυπάει.

Με την ελπίδα να ανακαλύψουμε περισσότερες συμπτώσεις (το γνωστό για τα μεγάλα πνεύματα) σου δηλώνω ότι κι εγώ έχω σπουδές στη Φυσική και φυσικά όπως κι εσύ θέλω να γίνω λογοτέχνης.

cynical είπε...

Καλησπέρα Πόλυ. Οι συμπτώσεις πληθαίνουν...ευχάριστα!
Αναρωτήθηκα κι εγώ αν έχεις κανει σπουδες φυσικής, και να τωρα που το επιβεβαιώνεις.
Για τη μνήμη, (που φυσικά δεν είναι μνήμη με την κυριολεκτικη της έννοια), σκεφτόμουν να αναφερθώ στη "μνημη του νερού" που τοσο εχει κακοποιηθει απο την ομοιοπαθητικη και να εξηγησω οτι αυτό δεν μπορεί μπορει να συμβαινει.
Θα έλεγα ότι μνήμη έχουν τα φαινόμενα που εμφανιζουν μικρες ή μεγάλες συσχετισεις, (auto-corellations). Δηλαδη μια εξελιξη για κάποιο χρονικο διάστημα κουβαλαει μαζι της τα δομικα χαρακτηριστικα καποιου σύντομου παρελθόντος, μεχρι να γινει κατι άλλο.
Φερ' ειπειν λεμε οτι οι αγορες εχουν μνημη. Αυτο ειναι ενα παράδειγμα. Οι υστερησεις που προανεφερες, ένα άλλο. ¨ενα κρυσταλλικο στερεο εχει άπειρη μνήμη, ενα υγρο φευγαλαία...
Κάπως έτσι, θα το κανω σαν παιχνιδι κυριως....Με ελκυει σαν ιδεα, δεν ξερω γιατι, αλλα ολο και το γυροφερνω..

Πιο πολύ τον κοινωνιολόγο κανω στα γραπτά μου και λιγοτερο τον λογοτεχνη. Στα δικά σου Πόλυ, φυσάει ένας πολύ δυνατος φιλολογικος άνεμος...

Καλο βραδυ.

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Καλημέρα e-cynical,

Ελπίζω οι άνεμοι της κοινωνιολογίας και της λογοτεχνίας να είναι ούριοι και να μην αναποδογυρίσουν τα σκάφη που ξεμυτίζουν από το ασφαλές (;) λιμάνι της φυσικής.

Εκ κατασκευής το ιστολόγιό μου είναι στρατευμένο υπέρ της μνήμης.
Δεν είχα σκεφτεί όμως να την αναζητήσω παρά σε χειρονομίες στην ιστορία, σε αποτυπώσεις στο χάρτη, σε πραγματικές και συμβολικές επιγραφές, ακόμα και σε τοπία όπου ανακαλούνται ή όχι προσωπικές αναμνήσεις, σε προσωπικές εκδοχές του παρελθόντος (εδώ ταιριάζει και η δική σου ανάρτηση για τις προηγούμενες αναγνώσεις) στη λογοτεχνία και αρκετές φορές στην ακούσια – τυχαία - μεταφορά κάποιου παράπλευρου μηνύματος (δες το μέρες ραδιοφώνου), στους κώδικες (συστήνω το βιβλίου του λαμπρού συναδέλφου Simon Singh Κώδικες και μυστικά: Από τα ιερογλυφικά και τη Γραμμική Β, στην Enigma του Turing, από τις εκδόσεις Τραυλός)
Δεν είχα καθόλου σκεφτεί το θέμα της μνήμης στη φύση μέχρι που το έθεσες εσύ. Πολύ ωραία η ιδέα με τις correlations. Υπό την επήρεια της γοητείας της μεταφοράς που γράφει ο Μπόρχες (και άλλοι πριν από αυτόν) ενός βιβλίου της Φύσης που περιμένει να διαβαστεί και όπου ο αναγνώστης αποκρυπτογραφεί μηνύματα, σκέφτηκα τώρα δύο περιπτώσεις στη φυσική όπου μπορεί κανείς να κοιτάξει στο παρελθόν. Τα ξέρεις φυσικά αυτά, αλλά είναι και θέμα οπτικής γωνίας αν θα τα πεις μνήμη:
- Ο έναστρος ουρανός και το κλισέ πια ότι κάποια από τα άστρα που βλέπουμε είναι τόσο μακριά που ίσως δεν υπάρχουν πια
- Η 3Κ ακτινοβολία μέλανος σώματος, που αρχικά αποδόθηκε στις κουτσουλιές των περιστεριών στα ραντάρ και τελικά ίσως είναι απομεινάρι της Μεγάλης Έκρηξης.

Ωραία τα λέμε στο περιθώριο των αναρτήσεων…