Κυριακή 17 Αυγούστου 2008

Ο Σέρλοκ Χολμς, η φθαρμένη γραφομηχανή και η κρυμμένη υπογραφή του Πέρση ποιητή Χαβίζ.

Η «Υπόθεση ταυτότητας» του Κόναν Ντόυλ δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Strand Magazine το 1891 και - παρά τον ασαφή και ίσως ξερό της τίτλο -  θεωρείται όχι μόνο από τους λάτρεις του Σέρλοκ Χόλμς αλλά και γενικώτερα από όλους όσους αγαπούν αυτό το παρεξηγημένο είδος, σταθμός στην αστυνομική λογοτεχνία. Ακόμα και οι ειδικοί στην εξιχνίαση πραγματικών εγκληματικών υποθέσεων αποτίουν φόρο τιμής στην επαγωγική σκέψη και την χρήση των επιστημονικών γνώσεων της εποχής για την αναζήτηση των ιχνών και των αποτυπωμάτων που αφήνει μια εγκληματική πράξη και κάνουν ειδική μνεία σε αυτήν την ιστορία (1).

Ο αναγνώστης μένει κατάπληκτος από την πολλαπλότητα των νοημάτων και των ερμηνειών των "ταυτοτήτων" που αποκαλύπτονται (ή κρύβονται) με αριστοτεχνικό τρόπο σε αυτή την ιστορία. Μια από αυτές είναι, πιστεύω, η ταυτότητα του ίδιου του μυθιστορηματικού ήρωα, ο οποίος συγχωνεύεται με το διπλό του, τον Hafez, τον Πέρση λυρικό ποιητή του 14ου αιώνα.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Η  "Υπόθεση ταυτότητας" εκ πρώτης όψεως μοιάζει με μια συνηθισμένη ιστορία Σέρλοκ Χολμς. Η πελάτις που επισκέπτεται τον Σέρλοκ Χολμς και που η ταυτότητά της ως μύωψ ¨"από την πολλή δακτυλογράφηση" αποκαλύπτεται με την πρώτη ματιά από τον ντετέκτιβ είναι η Μις Μαίρη Σάντερλαντ. Η  δεσποινίς Μαίρη  Σάντερλαντ είναι  μια κοπέλα,  που ενώ κληρονόμησε κάποιο εισόδημα  από τον πατέρα της, εξακολουθεί να βγάζει το ψωμί της ασκώντας το επάγγελμα της δακτυλογράφου. Παρά τη στενή επιτήρηση του πατριού της, αρραβωνιάζεται με έναν ήσυχο υπάλληλο από το Λονδίνο που την έχει γοητεύσει. Αυτός όμως εξαφανίζεται μυστηριωδώς λίγο πριν το γάμο και εκείνη, γεμάτη ανησυχία, καταφεύγει στη βοήθεια του ικανού ντετέκτιβ για να τον αναζητήσει.


Η δεσποινίς Μαίρη Σάντερλαντ ζητά τη βοήθεια του Σέρλοκ Χολμς
Όπως αποδεικνύεται τελικά, ο εξαφανισμένος ήταν το «διπλό» του πατριού της , του κυρίου Γουίντιμπανκ. Επιθυμώντας διακαώς να μην παντρευτεί η προγονή του για να νέμεται την περιουσία της,  ο πατριός μεταμφιέζεται στον μυστακοφόρο και διοπτροφόρο επίδοξο αρραβωνιαστικό κύριο Όσμερ Αίηντζελ. Οι εμφανίσεις του κυρίου Αίηντζελ εν τη απουσία του πατριού και η περίεργη φωνή του,  υποψιάζουν τον απαιτητικό αναγνώστη για την παγίδα που στήνει ο συγγραφέας. Τα ίχνη είναι έντονα και καθαρά για να τονιστεί η αφέλεια του δόκτορος Γουάτσον…

Η δακτυλογράφος
Η  μεταφορική σημασία της " υπόθεσης ταυτότητας"  δεν εξαντλείται στο διπλό αρραβωνιαστικού- πατριού αλλά και στην ταυτότητα της αλληλογραφίας – των επιστολών που παίρνει και από τους δύο η δυστυχής δεσποινίς Σάντερλαντ. Η έλλειψη προσωπικού ύφους «μια μόνο αναφορά στον Μπαλζάκ», η δακτυλογραφημένη υπογραφή και κυρίως η ταυτότητα των τυπογραφικών χαρακτήρων της γραφομηχανής:

«Σε κάθε περίπτωση», δηλώνει ικανοποιημένος ο Σέρλοκ Χόλμς, «δεν είναι μόνο τα μισοσβησμένα “ ε” και τα “ ρ” που τους λείπει η ουρά., αλλά όπως θα παρατηρήσεις (αγαπητέ μου Γουάτσον) αν χρησιμοποιήσεις το μεγεθυντικό φακό μου, δεκατέσσερα ακόμα χαρακτηριστικά που έχω επισημάνει βρίσκονται επίσης εκεί».
Η απουσία προσωπικού στυλ και η δαχτυλογραφημένη υπογραφή αποκρύπτουν την ταυτότητα του συντάκτη των επιστολών. Αυτή αναζητείται τελικλά στην ταυτοποίηση  των στοιχείων της γραφομηχανής:  μια επαναστατική ιδέα στην επιστήμη της σήμανσης!.  Η αναζήτηση και η ταυτοποίση της γραφομηχανής με την οποία γράφτηκε το δήθεν σημείωμα αυτοκτονίας, ή η αγωνιώδης αναζήτηση μιας μοιραίας γραφομηχανής αλλού, εμφανίζονται συστηματικά στην μετέπειτα αστυνομική λογοτεχνία. Η υπόθεση ταυτότητας όμως ήταν η πρώτη του είδους.

Υπάρχει όμως και ένας ακόμα λόγος που η «Υπόθεση ταυτότητας» θα μείνει στην ιστορία. Ο Σέρλοκ Χολμς, ενώ έχει εξιχνιάσει την υπόθεση δεν αποκαλύπτει στην κοπέλα την αλήθεια για το χαμένο αρραβωνιαστικό. Δεν το κάνει γιατί δεν θέλει να της στερήσει την αυταπάτη.

«Θυμήσου το παλιό περσικό ρητό “ Υπάρχει κίνδυνος για αυτόν που αρπάζει το μικρό της τίγρης, υπάρχει κίνδυνος για αυτόν που αρπάζει την αυταπάτη από μια γυναίκα” Υπάρχει τόση σοφία στο Χαφίζ, όση και στον Οράτιο και τόση πολλή γνώση του κόσμου…»
Η αινιγματική αναφορά στον Πέρση ποιητή του 14ου αιώνα Σαμς – ουντ –ντιν Μουχάμαντ, τον Χαβίζ (3) στο τέλος της ιστορίας  προκαλεί έκπληξη  σε όσους έχουν συνηθίσει ένα "μη ποιητικό" Σέρλοκ Χολμς. Ωστόσο ο Χαβίζ δεν ήταν ένας συνηθισμένος ποιητής. Ο  Χαβίζ ήταν κορανομνήμων.  (Χαβίζ σημαίνει κορανομνήμων και ήταν το όνομα που προτιμούσε να χρησιμοποιεί ο ποιητής που δεν είχε μόνο αποστηθίσει το Κοράνι αλλά και τους στίχους των  αγαπημένων  του  ποιητών  Τζελαλεντίν Ρουμί και  Σααντί). Αν μάλιστα το συσχετίσει με τις εκπληκτικές ιδιότητες απομνημόνευσης του Σέρλοκ Χολμς (2) δεν θα είναι δύσκολο να διακρίνει την αντιστοιχία Σέρλοκ Χολμς - Χαβίζ. Άλλωστε και στην «Υπόθεση ταυτότητας» γίνεται  συνεχώς αναφορά στη μέθοδο εξιχνίασης υποθέσεων που χρησιμοποιεί την  αναζήτηση αντιστοιχιών και κοινών στοιχείων με υποθέσεις  που έχει ήδη καταχωρίσει στην μνήμη του ή βρίσκονται στα αρχεία της αστυνομίας. Ωστόσο είναι μια αριστοτεχνική δουλειά που την κάνει με στυλ. Μεταφορά για την ποίηση ίσως;


Ο Πέρσης ποιητής Χαβίζ
Αν η αναφορά στην ποίηση ως απομνημόνευση δεν αρκεί για να πειστεί κάποιος  ότι η αναφορά στον Χαβίζ είναι «κλειδί» στο διπλό Χαβίζ/Σέρλοκ ας κάνουμε ένα ακόμα βήμα και ας μετακινήσουμε το ντετέκτιβ λίγο προς την ποίηση. Να θυμηθούμε την ποιητική διάθεση του ήρωα στην αρχή της ιστορίας εκεί που συζητάει ρεμβάζοντας με το φίλο του για τα μυστήρια της ζωής, θεωρώντας ότι όλα αυτά γίνονται και γράφονται απλά στο πνεύμα και την ποιητική διάθεση εκείνης της εποχής. Τότε έγινε η μετάφραση από τη Γερτρούδη Μπελ στα αγγλικά των ποιημάτων του Πέρση ποιητή που από ότι φαίνεται τον διάβαζε ο Καρλάυλ και οι φίλοι του πατέρα της Βιρτζίνιας Γουλφ όπως γράφει στο ημερολόγιό της.


«Η ζωή είναι απείρως πιο περίεργη από οτιδήποτε θα μπορούσε να επινοήσει το μυαλό του ανθρώπου. (…) Αν μπορούσαμε να πετάξουμε έξω από το παράθυρο, χέρι με χέρι και να σταθούμε ακίνητοι στον αέρα πάνω από αυτή τη μεγάλη πόλη, να σηκώσουμε απαλά τις στέγες και να κρυφοκοιτάξουμε σε όλα τα παράξενα πράγματα που συμβαίνουν, τις παράξενες συμπτώσεις, τα σχέδια, τις αντιθέσεις, τις θαυμαστές αλυσίδες από γεγονότα (…) η λογοτεχνία με τη συμβατικότητά της και τα προβλεπόμενα συμπεράσματά της θα έπαυε να είναι επικερδής»,
διαβάζουμε στην αρχή της ιστορίας.

Μπορεί να είναι όλα αυτά είναι όμως και κάτι ακόμα που φαίνεται να μην είναι απλή σύμπτωση.

Η ιστορία ονομάζεται «Υπόθεση Ταυτότητας» ο πυρήνας της είναι η αποκάλυψη της ταυτότητας του κυρίου Γουίντιμπανκ/Οσμερ αναζητώντας τη διεύθυνση του γραφείου του, σημειώνοντας τις ημερομηνίες των ταξιδίων και της απουσίας του ενός όταν εμφανιζόταν ο άλλος, μελετώντας το ύφος των επιστολών του, τη δακτυλογραφημένη υπογραφή του για να κρύψει την ταυτότητά του, έως, στο τέλος, τη λεπτομερή εξέταση της φθοράς στα στοιχεία της γραφομηχανής που ήταν το τελικό αποτύπωμα του εγκληματία, η πραγματική του υπογραφή.

Η πολλαπλότητα των ταυτοτήτων που αποκαλύπτεται με ευφυία και στυλ είναι στο κέντρο της ιστορίας. Είναι χαρακτηριστικό του αριστοτεχνικού τρόπου με τον οποίο ο Σερλοκ Χολμς λύνει την υπόθεση και ο Κόναν Ντόιλ δένει την πλοκή.

Με τον ίδιο τρόπο, ο  ποιητής  Χαφίζ  γράφει με ψευδώνυμο, με την ιερατική του ιδιότητα. Έχει όπως και οι άλλοι ποιητές της εποχής του το χαρακτηριστικό να πλέκει το όνομα του στους τελευταίους στίχους των ποιημάτων που συνθέτει εν είδει υπογραφής. Η ταυτότητα δηλαδή αυτού που έγραψε τα ποιήματα είναι κρυμμένη μέσα στους ίδιους τους στίχους (4) όπως τα μισοσβησμένα "ε" και τα "ρ" που τους λείπει η ουρά της γραφομηχανής.

«Είμαι άγιος ή αμαρτωλός
Τι από τα δύο θα γίνω;
Ο Χαβίζ κρατά το μυστικό του μυστηρίου του…»
Ή

«Είπα, την ευτυχία και τη χαρά
ο καιρός που περνά θα τα καταστρέψει,
Σώπαινε, είπε ο Χαβίζ
Και οι θλίψεις θα τελειώσουν φίλε μου»
"Συναρπαστικό και καλλιτεχνικό", πιστεύω.


(1) Stanton O. Berg, Sherlock Holmes: Father of Scientific Crime Detection, Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science, Vol. 61, No 3, p. 446 – 460
(2) Η ιδιότητα χωρίς αριθμό, στο http://waxtablets.blogspot.com/2008/03/blog-
post_17.html
(3) http://www.hafizofshiraz.com/hafizinfluence2.html
(4) http://en.wikipedia.org/wiki/Hafez
(5) Τα αποσπάσματα από την Υπόθεση ταυτότητας προέρχονται από την ηλεκτρονική (δωρεάν) έκδοση http://sherlock-holmes.classic-literature.co.uk/a-case-of-identity/ για τις μεταφράσεις ουδέν σχόλιον!
(6) http://1.bp.blogspot.com/_8RCl-4AHixs/Sss8lY-CM7I/AAAAAAAABl0/faTZ7A8u7po/s1600-h/strand.jpg

5 σχόλια:

Αόρατη Μελάνη είπε...

Εξαιρετική ανάλυση!

Σίγουρα θα άρεσε πολύ στον αγαπητό μας Σέρλοκ!

Αν την εδιάβαζε, ίσως να έβαζε την άκρη το μισογυνισμό του και να σε επεδαψίλευε με ένα ανθυπομειδίαμα...

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Αόρατη μελάνη χαίρομαι πολύ που έχεις επιστρέψει ( αν όντως έχεις επιστρέψει ), σου εύχομαι καλό υπόλοιπο του καλοκαιριού και δράττομαι της ευκαιρίας να πω τον πόνο μου.

Επιστρέφοντας από τη Φοινικούντα, όπου έκανα αυτό το post, θεώρησα καλό να διορθώσω επί το λογοτεχνικότερον τη μετάφραση των παραθεμάτων από το κείμενο του Κόναν Ντόυλ.

Από ότι φαίνεται όμως, ο μεταφραστής των απάντων του από τις Εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες εκτός από το sensational literature (:αισθησιακή λογοτεχνία) που εντόπισες εσύ την άλλη φορά πρέπει να έχει κάνει και άλλες «λαδιές».

΄Ετσι λοιπόν μετά την περσική παροιμία που αναφέρει ο Σέρλοκ Χόλμς στο τέλος της ιστορίας με τον τίγρη και το μικρό του, υπάρχει το περίφημο «αινιγματικό απόφθεγμα»:

“ There is as much sense in Hafiz as in Horace, and as much knowledge of the world” .

Αυτό λοιπόν, η αναφορά του ονόματος του μεγάλου ποιητή Χαβίζ, που τον θαύμαζε όχι μόνο ο Κόναντ Ντόιλ αλλά και ο Γκαίτε και ο Νίτσε και ο Λόρκα (ο οποίος μάλιστα θεωρεί ότι έχει επηρεάσει το ¨βαθύ τραγούδι¨ των τσιγγάνων που μετακινήθηκαν παλαιότερα από περιοχές της Μεσοποταμίας και της Ασίας) δεν υπάρχει στην ελληνική μετάφραση, Κόπηκε!!!

Για ποιο λόγο; Δεν θα μάθουμε ποτέ.

Μπορεί ο Ρόμπερτ Φροστ να είπε ότι «Ποίηση είναι ό, τι χάνεται στη μετάφραση» αλλά το να κόβεις την αναφορά στο όνομα ενός τόσο σπουδαίου ποιητή δεν θέλω να πω τι είναι γιατί έχω θυμώσει.

Αόρατη Μελάνη είπε...

Νομίζω ότι είναι απλώς αρπαχτή.

Παλιότερα, πριν καταπιαστώ επαγγελματικά με τη μετάφραση, πλημμύριζα ιερή οργή με κάθε σφάλμα σε υποτιτλισμό κι έπνεα μένεα κατά των απαράδεκτων μεταφραστών της Άγκαθα Κρίστι στις εκδόσεις "Ερμείας".

Τώρα, έχοντας νιώσει το στρες του υποτιλισμού στο πετσί μου κι έχοντας διαπράξει κι εγώ η ίδια ορισμένα σφάλματα που εκ των υστέρων θεωρώ απαράδεκτα, είμαι πολύ πιο επιεικής. Απλώς γελώ με κάτι τέτοια.

Ωστόσο μια τόσο μεγάλη παράλειψη πραγματικά είναι δύσκολο να την καταπιεί κανείς...


Α ναι, και διαφωνώ με το Ρόμεπρτ Φροστ (αν και λατρεύω το ευφυολόγημά του): η ποίηση δεν χάνεται αναγκαστικά στη μετάφραση. Μπορεί και να μετουσιώνεται. Όποιος διάβασε Λόρκα μεταφρασμένο από τον Γκάτσο ή από τον Ελύτη θα συμφωνήσει ελπίζω μαζί μου.

Ένα άλλο ευφυολόγημα περί μετάφρασης που δίνει την άλλη όψη του νομίσματος (την πρώτη όψη του οποίου μας δίνει το ευφυολόγημα του Φροστ) είναι ότι "οι μεταφράσεις είναι σαν τις γυναίκες: όσο πιο όμορφες, τόσο πιο άπιστες". Δυστυχώς δεν θυμάμαι τώρα ποιος το είπε αυτό!

Ναπoλέων είπε...

Αγαπητή κα Πόλυ,
σάς βρήκα από ...σπόντα, της σπόντας, ώ σπόντα... κι απ' τους κονίκλους της "Cynical" πέρασα στους Λαπίνους, τον Ντάνλοπ, την γραφομηχανή του Ντόϋλ...

Κι εκεί κόλλησα!
Διότι ένα ΑΚΡΙΒΩΣ τέτοιο περιστατικό, με εμένα ως «εγκληματία» 14 χρονών και "Σέρλοκ" τον Διοικητή της Ασφάλειας στα Γιάννενα το 1954, ήταν το έναυσμα για «στροφή» στην πολιτικοκοινωνική μου κατεύθυνση. Ίσως πρέπει να σάς το διηγηθώ κάποτε.

Νά 'στε καλά. Στην πρώτη ευκαιρία θα διαβάσω και τα υπόλοιπα κείμενά σας και θα κάνω τις σημειώσεις μου.
Μην το πάρετε για ...απειλή αυτό. Μού άρεσε ιδιαίτερα το γράψιμό σας.

αγάπη - αφοπλισμός - ειρήνη
Ναπολέων Παπαδόπουλος

Υ.Γ.
Χωρίς να συμμερίζομαι τον μισογυνισμό {στο άλλο άκρο βρίσκομαι..., φάνηκε και στη ζωή μου} νομίζω πως το ευφυολόγημα που αναφέρει η επίσης αγαπητή "Αόρατη Μελάνη" είναι πολύ πιό επιτυχές από το πρώτο του Φροστ.
α-α-ε
Ν.

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Ναπολέων,

καλησπέρα σας. Σας ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια και εύχομαι να μην σας απογοητεύσει η ανάγνωση και άλλων αναρτήσεων από τις πινακίδες. Ανυπομονώντας για την ανάρτηση που θα κάνετε για την προσωπική σας εμπειρία στην εξιχνίαση του εγκλήματος,

σας καληνυχτίζω.

Χάρηκα για τη γνωριμία.

Πόλυ Χ.