Δευτέρα 14 Απριλίου 2008

Σμιλεύοντας τα "αρχέτυπα" των καραβιών



Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι ο χώρος των παραδοσιακών επαγγελμάτων μού ήταν οικείος. Όπως οι περισσότεροι από μας φαντάζομαι, κάτοικοι των πόλεων, τα θυμόμαστε κάποια «εξωτική στιγμή» που θα βιώσουμε στην επαρχία στις πιο στοχαστικές και λιγότερο καταναλωτικές μέρες των διακοπών. Ωστόσο η προσέγγιση αυτή είναι δύσκολη και αρκετές φορές ανέφικτη μια και ο χώρος αυτός ανέκαθεν ανήκε στη τη ρητορική της λαογραφίας και της παράδοσης και της ακόμα πιο ενοχλητικής «επιστροφής στις ρίζες» των πολιτιστικών συλλόγων της «παραδοσιακής» αριστεράς. Εκτός από αυτό υπάρχει φυσικά και μια Ελλάδα κατασκευασμένη για άλλου είδους «πολιτιστικό σαφάρι» και όπου παραδοσιακά αντικείμενα και έπιπλα κοσμούν εν είδει τροπαίων διαφορετικά περιβάλλοντα επιτελώντας διαφορετικές λειτουργίες. Είδα πρόσφατα στο ένθετο περιοδικό που κυκλοφορεί με τα Νέα του Σαββατοκύριακου μια Σαρακατσάνικη κούνια (σαρμανίτσα) (βλέπε εικόνα) να έχει μετατραπεί σε θήκη για CD. Σε αυτό το αλλόκοτο περιβάλλον είναι όντως δύσκολο να μιλήσει κανείς χωρίς να παρεξηγηθεί.


Θα το επιχειρήσω ωστόσο σήμερα για δύο λόγους:


Α) Για χάρη του «ταλαίπωρου κανατά» της προηγούμενης ανάρτησης και όλων φυσικά των μαστόρων και των μαθητάδων που αφιέρωσαν αγάπη και μεράκι στην τέχνη τους και που οι λόγοι που ανέφερα στην εισαγωγή μας κάνουν παθητικούς παρατηρητές της εξαφάνισης τους ή ευκαιριακούς καταναλωτές της μεταλλαγμένης ένταξής τους στην τουριστική και life style βιομηχανία

Β) Γιατί παρατήρησα και θα ήθελα να μεταφέρω εδώ όσο καλύτερα μπορώ μια πολύ ενδιαφέρουσα επιστημολογική ιδιομορφία στον τρόπο της διατήρησης και της μετάδοσης της συλλογικής μνήμης και της τεχνογνωσίας σε ένα από τα πιο παλιά –οι ρίζες του είναι στην προϊστορική αρχαιότητα (1)- παραδοσιακά επαγγέλματα, αυτό του ξυλοναυπηγού ή καραβομαραγκού.


Στοιχεία και σύντομες περιγραφές για τα παλιά ναυπηγεία (καρνάγια ή ταρσανάδες) μπορεί να βρει κανείς στο ιστολόγιο «τα ξύλινα τείχη» (http://aegeanwoodenwalls.blogspot.com/2007_04_01_archive.html), στο Ναυτότοπο: http://www.naftotopos.gr/Article/Article_08002.php, στο βιβλίο του Β. Κρεμμυδά Καθημερινές ιστορίες με καράβια λίγο πριν λίγο μετά το 1821 από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο αλλά και στο βιβλίο της κ. Μάγιας Γεωργαντοπούλου –Φιλιππίδη Ο Τεχνίτης της θάλασσας από τις εκδόσεις Σοκόλη, μια μυθιστορηματική βιογραφία του παππού της του Υδραίου ξυλοναυπηγού, Ραφαήλ Μελαχροινού.

Για μένα ωστόσο είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η μαρτυρία της κατασκευής σκάφους από μοντέλο-ομοίωμα που την απέκτησα από πρώτο χέρι, εδώ και λίγες μέρες. Αυτό οφείλεται στη συνάντηση με έναν από τους τελευταίους των Μοϊκανών, τον κ. Βαγγέλη Κουμπόγιωργα από τις Σπέτσες.
Ο μαστρο Βαγγέλης έχει το εργαστήρι του στο παλιό λιμάνι των Σπετσών και δουλεύει ακόμα με τον παραδοσιακό τρόπο – τη μέθοδο Σάλα.

Η μαθητεία για την τέχνη του ξυλοναυπηγού διαρκεί δέκα χρόνια. Αυτό σύμφωνα με τον μαστρο Βαγγέλη απαιτεί «χρόνο και αγάπη». Πώς αλλιώς να αντέξεις τόσο πολύ καιρό;
Ο πολιτισμός του γραπτού λόγου στον οποίο ζούμε, έχει κάνει αυτονόητο να θεωρούμε ότι η μετάδοση των τεχνικών και άλλων οδηγιών γίνεται αν όχι με μια γραμμική σειρά εντολών, τουλάχιστον με μια σειρά συμβόλων ή έστω διαγραμμάτων. Μπορεί τα αρχιτεκτονικά σχέδια για την κατασκευή ενός σπιτιού να γίνονται σήμερα στον υπολογιστή αλλά η λογική τους εξακολουθεί να είναι αυτή του σχεδίου επί χάρτου, που αφού έχει σχεδιαστεί με την κατάλληλη κλίμακα, θα δώσει τελικά την τρισδιάστατη κατασκευή στην οποία αποσκοπούσε.
Ο πολιτισμός του γραπτού λόγου όταν μιλάμε για τρισδιάστατες κατασκευές επιτρέπει την ενσωμάτωση και άλλων παραμέτρων και υπολογισμών που αφορούν τη στατική μελέτη, τα φορτία που μπορεί να αντέξει η κατασκευή και που στην κατάλληλη κλίμακα μπορούν να αναπαράγονται η να τροποποιούνται. Τα σχέδια είναι ένας εν δυνάμει χάρτης της κατασκευής και η ολοκλήρωση του σχεδίου και η μελέτη αποτελούν αναμφίβολα ένα σημαντικό βήμα για κατασκευή. Είναι κατά κάποιον τρόπο η αποτύπωση του έργου πριν αρχίσει.

Ο μαστρο Βαγγέλης και όλοι οι ξυλοναυπηγοί σαν αυτόν που χρησιμοποιούν τη μέθοδο Σάλα σκέφτονται διαφορετικά. Έχουν στο μυαλό τους, στη μνήμη τους, την εικόνα του πλοίου που θα σκαρώσουν και πριν από οποιοδήποτε σχέδιο κατασκευάζουν σε ένα κομμάτι ξύλο το μισό ομοίωμά του, αποδίδοντας εκεί τις καμπύλες που απαιτούνται για τη σωστή υδροδυναμική του γραμμή. Όλο αυτό από μνήμης και με το χέρι.
Μετά, σύμφωνα με τον μαστρο – Βαγγέλη, ακουμπούν το μισό μοντέλο στο χαρτί και παίρνουν το ίχνος του με μολύβι και συνεχίζουν με ένα κάναβο στο σχέδιο για να μπορέσει να γίνει η μεγέθυνση. Αντιστοιχίζουν δηλαδή τα τετραγωνάκια του σχεδίου με αυτά στο πάτωμα, όπως κάνουν όλοι όσοι επιχειρούν αποτύπωση (αρχαιολόγοι ή αγιογράφοι).




Από το βιβλίο της κυρίας Γεωργαντοπούλου αντιγράφω μια παρόμοια διαδικασία:

« Ο αρχιμάστορας σχεδίαζε το σκάφος, έφτιαχνε το μοντέλο –το λεγόμενο ομοίωμα – σε κλίμακα που επέλεγε αυτός. Ακολουθούσαν αισθητικές βελτιώσεις με την εμπειρία του και την εμπειρία των γιων του Δημήτρη, Λευτέρη και Φραντζή, που ήταν εξειδικευμένοι σε αυτόν τον τομέα.
Στη συνέχεια έριχναν το πάτωμα –σάλα. ΄Εκαναν κάθετες τομές στο μοντέλο, τις οποίες μετέφεραν στη σάλα με τη βοήθεια νήματος –σταφλή –εμποτισμένου με λιωμένο κεραμίδι. Είχαν καρφάκια και σημεία αναφοράς, τα οποία ένωνε μεταξύ τους το εμβαπτισμένο νήμα, που άφηνε το αποτύπωμά του. Με τον τρόπο αυτό μετέφερε το σχέδιο στη σάλα, όπου πλέον έπαιρνε τις πραγματικές διαστάσεις, όχι σε κλίμακα.
Αφού έφτιαχνε το σχέδιο, έκοβε μετά ένα χαρτόνι, το οποίο κολλούσε στο ξύλινο μοντέλο. Έτσι έκοβε το σκάφος. Τα μέρη του ήταν η καρίνα, η πρύμνη και η πλώρη.»

Αν έχουμε τον κανναβο στην κάθετη τομή στο χαρτόνι, μπορώ να φανταστώ τα καρφάκια στο πάτωμα για να ορίσουμε τη μεγέθυνση – όπως κάνουν οι αρχαιολόγοι στις ανασκαφές. Έχω την αίσθηση ότι η σωστή σειρά είναι αυτή που λέει ο κύριος Κουμπόγιωργας:
1. Ομοίωμα
2. χαρτόνι
3. ίχνος κάναβος στο χαρτόνι
4. μεγέθυνση στη σάλα.

Το ουσιώδες πάντως και στις δυο περιγραφές είναι ο ρόλος του ξύλινου ομοιώματος. Αποτελεί το πρόπλασμα του πλοίου που παίρνει μορφή από τη μνήμη και τη δεξιοτεχνία του μάστορα, σαν την πλατωνική ιδέα –το αρχέτυπο του πλοίου.

Στο εργαστήριο του μαστρο – Βαγγέλη βρίσκονται κρεμασμένα στον τοίχο ως άλλου είδους τρόπαια, σημάδια σεμνά μιας τέχνης σοφής, τέτοια μοντέλα πλοίων, το καθένα με το όνομά του και την ιστορία του.


(1) http://www2.fhw.gr/chronos/01/gr/intro/navigation.html

2 σχόλια:

Evangelia Hadjitryphonos είπε...

Πάρα πολύ ενδιαφέρον αυτό με τα προπλάσματα. Έχετε ανάλογα στοιχεία και για κτήρια?

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Πολύ εύστοχη η παρατήρησή σας. Πράγματι όταν "χτἰζεις" με τον παραδοσιακό τρόπο, δεν αποκλείεται να λειτουργείς έτσι (αν λάβουμε υπ΄όψη μας την αναλογία ξύλινα τείχη - πλοία από την αρχαιότητα)

Ομολογώ ότι και εγώ εξεπλάγην ακούγοντας τον καραβομαραγκό να περιγράφει την τεχνική του, γιατί η ύπαρξη των "σχεδίων" στο εργαστήρι του είναι παραπλανητική αν δεν προσέξεις τη σειρά με την οποία τα χρησιμοποιεί -στην ουσία για να κάνει μεγέθυνση.

Για να έρθουμε στο προκείμενο, δυστυχώς δεν έχω κάτι υπ'ὀψη μου. Θα το έχω όμως στο νου μου από δω και πέρα και σας ευχαριστώ πολύ για την παρατήρηση.