Σάββατο 4 Ιουλίου 2009

Η τραγουδίστρια με την τρεμουλιαστή φωνή και ο πολυτεχνίτης γόητας: Είδωλα μιας άλλης εποχής


Ο Νόστος (http://noctoc-noctoc.blogspot.com/2009/07/our-age-and-its-idols-by-photis.html ) ανάρτησε προσφάτως το ακόλουθο κείμενο του Φώτη Κόντογλου. Το παραθέτω αυτούσιο. Άρχισα την ανάγνωση με ένα ευχάριστο ξάφνιασμα πριν να αναφερθεί σε συγκεκριμένες «απώλειες» της εποχής του.
Διαβάζοντας αυτά που σούρνει – αδίκως κατά τη γνώμη μου - στον Κοκτώ και την Εντίθ Πιαφ άρχισα να ανησυχώ για την ¨ορθότητα¨ και των δικών μου απόψεων.
Μήπως τελικά πέφτω έξω και για τον άλλο μύθο; Μήπως τον έχουμε – όσοι δεν συμμετέχουμε στο παγκόσμιο πένθος – παρεξηγήσει;
Φαντάζεστε οι ιστορικοί του μέλλοντος να γράψουν αύριο για τον καλλιτέχνη μύθο που χρησιμοποίησε σαν πρώτη ύλη το σώμα του για να το μετασχηματίσει, αδιαφορώντας για τις συνέπειες, ως έργο τέχνης; Ποιος ξέρει;
Αύριο πάντως, 5 Ιουλίου, θα ήταν τα γενέθλια του Κοκτώ.




Η εποχή μας και τα είδωλά της

Ζαλίζεται κανένας κι απελπίζεται, βλέποντας σε ποιόν καιρόν ζούμε. Σ' έναν
καιρό΄ολότελα παλαβόν και σκοτισμένον, που η τρέλλα κι η ανοησία έχουνε
κυριαρχήσει απάνω σ΄όλον τον κόσμο, τόσο, που να μην τολμάνε οι λίγοι που δεν
τρελλαθήκενε, να μιλήσουνε καταπάνω σ΄αυτή την κατάσταση. Αν πάρη κανένας το θάρρος να πει πως " η μεγάλη εποχή μας ", όπως τη λένε οι θαυμαστές της, είναι απελπιστική, γυρίζουνε και κοιτάζουνε με περιφρόνηση, σαν να βλέπουνε κανέναν σαλεμένον. Περισσότερο κι από τις τρέλλες που γίνουνται σήμερα, αηδιάζει κανένας από τις ανοησίες που λέγουνται για να εγκωμιάσουνε αυτές τις τρέλλες. Βλέπεις κάποιους ανθρώπους, που φαίνονται σοβαροί και πως δεν σηκώνουνε ανοησίες, κι αυτοί είναι γεμάτοι ανοησία, βλακεία και παραλογισμό, φανατικοί θαυμαστές κι υπερασπιστές της " μεγάλης εποχής μας ", άγρυπνοι φύλακες του "μεγάλου φρενοκομείου μας"! Από την ίδια αφορμή που γράφω σήμερα, είχα γράψει άλλη φορά "Το Τρελλό Νερό " ( http://www.inout.gr/showthread.php?t=28805 α ανατολίτικη ιστορία από κείνες τις σοφές, κατά την οποία ένας αστρολόγος βεζύρης είπε στον σουλτάνο, που τον είχε συμβουλάτορα, πως σε λίγους μήνες θάβρεχε ο Αλλάχ ένα τρελλό νερό, που όποιος θα το έπινε, θα τρελλαινότανε, και τον παρακάλεσε να δώσει διαταγή να μαζέψουνε στις στέρνες του παλατιού πολλή νερό από το καλό, το συνηθισμένο, ώστε να πίνει απ΄αυτό ο σουλτάνος κι ο βεζύρης, για να μην τρελλαθούνε, κι έτσι να μπορούνε να κυβερνούνε φρόνιμα και δίκαια τον λαό. Κι αληθινά, ύστερα από λίγον καιρό έβρεξε ένα νερό που, πίνοντας το, τρελλαθήκανε οι άνθρωποι, ακόμα και τα ζώα. Οι άνθρωποι χάσανε τα φρένα τους, και όλα τα βλέπανε ανάποδα, το καλό για κακό, το δίκαιο για άδικο, το όμορφο για άσκημο, την ανοησία για φρονιμάδα.
Ο σουλτάνος κι ο βεζύρης, έχοντας σωστά τα μυαλά τους, κυβερνούσανε καλά, όπως πριν. Μα ο λαός ο παλαβός, ενώ πριν τους αγαπούσε και τους τιμούσε για δίκαιους, τώρα τους έβριζε πως ήτανε άδικοι και κακούργοι, και τους φοβέριζε πως θα τους σκοτώσει. Όπου ο σουλτάνος, σαν είδε κι αποείδε πως δεν θα τα βγάζανε πέρα με κείνον τον τρελλό λαό που εξαγριώθηκε, είπε στον βεζύρη ύστερ' από ένα διάστημα " Βεζύρ' αφέντη, βλέπω πως όπως πάμε, στο τέλος θα μας σκοτώσουν αυτοί οι παλαβοί. Θαρρώ πως θα κάνουμε καλά να πιούμε κι εμείς από το τρελλό νερό για να τρελαθούμε, για να μπορέσουμε να συνεννοηθούμε μαζί τους". Κι έτσι έγινε. Ο σουλτάνος κι ο βεζύρης τρελλαθήκανε, και και σφάζανε και κρεμάζανε, μα ο λαός τους πολυχρόνιζε κι αλάλαζε από χαρά.
Αυτός ο μύθος ταιριάζει πολύ στους σημερινούς ανθρώπους, και δείχνει πόσο δύσκολο είναι να βαστάζει κανένας και να μην τρελλαθεί , ζώντας μέσα σ΄έναν κόσμο που τρελλάθηκε από άκρη ως άκρη, σαν να τον χτύπησε κάποια φαρμακερή αρρώστεια, κάποια τρομερή σύφιλη
.



Έρχεται όμως ώρα που λέμε, μέσα μας μήπως το παρακάνουμε και μεγαλοποιούμε τα πράγματα, γιατί δεν είμαστε σε θέση να καταλάβουμε τους σημερινούς ανθρώπους και τους αδικούμε. Μα σαν ρίξουμε μια ματιά στον κόσμο γύρω μας , στις εφημερίδες, στη λεγόμενη " πνευματική " κίνηση, στην αρρωστιάρικη δραστηριότητα που κάνει σαν ξεφρενιασμένη τούτη τη δαιμονισμένη ανθρωπότητα, σαν δει κανένας ποια είναι τα σημερινά " ιδεώδη " και τα πρόσωπα που έχουνε γίνει είδωλα αυτής της ανθρωπότητας, καταλαβαίνει τότε πως δίκαια και σωστά λέγει όσα λέγει, ελεεινολογώντας αυτό το χάλι, και μάλιστα πως δείχνει μεγάλη επιείκεια.
Τούτες οι σκέψεις ήρθανε πάλι στο κεφάλι μου, και μια βαθειά θλίψη ένοιωσα,
πως κάθε φορά που θα συλλογιστώ τι σκοτάδι σκεπάζει τους σημερινούς ανθρώπους που λένε πως απολαβαίνουνε τη ζωή, αυτή την παλαβή ζωή της απελπισίας, μακρυά από την ελπίδα του Θεού. Τούτες λοιπόν οι σκέψεις ξαναήρθανε στον νού μου , διαβάζοντας πως ο κόσμος έχασε μονομιάς δύο από τα πιο λατρευτά είδωλα του, μια τραγουδίστρια λεγόμενη Εντίν Πιάφ, κι έναν πολυτεχνίτη γόητα λεγόμενο Ζαν Κοκτώ.


Ο παγκόσμιος τύπος διαλάλησε στα πέρατα του κόσμου " τη μεγάλη απώλεια " που έπαθε η οικουμένη, με το να πεθάνουνε αυτά τα δύο ιερά πρόσωπα που τη θράφανε με τα έργα τους! Κλάψτε βουνά και λαγκάδια, θρηνείστε θάλασες και πέλαγα! Πέθανε η Πιάφ κι ο Κοκτώ! Ο κόσμος δεν κοιτάζει τη συμφορά του, τη φτώχια του, τη μάχαιρα του πολέμου που κρέμεται από πάνω του, την πείνα που θα μας θερίσει, την αγριότητα της ζωής που κατάντησε μιαν αγωνία, παρά θρηνεί κι οδύρεται γιατί έχασε ποιούς; Εκείνους άραγε που του δίνανε θροφή γερή, θροφή που ανέβαζε το πνεύμα του ψηλά, στην ελπίδα της αθανασίας και στη γνώση της αλήθειας, θροφή που τον καθάριζε από τα δηλητήρια της αμαρτωλής ζωής του, και που θα μπορούσε να τον γιατρέψει;
Όχι δεν έχασε κανέναν αγιασμένον οδηγό, αλλά έχασε ίσια - ίσια δύο από κείνους τους αμαρτωλούς, που τους έχει για παρηγοριά του, εκείνους που του βάζουνε στην ψυχή του τα αγαπημένα του δηλητήρια, για να τον αποτρελλάνουνε.
Γι' αυτό τους λατρεύει, γι' αυτό τους προσκυνά. Μισεί τους αγίους, σιχαίνεται
εκείνους που του μιλούνε για τ΄αληθινά πνευματικά πράγματα, τους κήρυκες της
καθαρής καρδιάς και της αθανασίας, δεν θέλει ν' ακούσει για ειρήνη της ψυχής,
για Χριστό, για μέλλουσα ζωή, και για σωτηρία. Γι' αυτόν ο " λόγος του Θεού
εγένετο εις εμετόν ", του φέρνει εμετό ο λόγος του Θεού. Αυτός θέλει να κυλιέται
στη λάσπη της αμαρτίας σαν τον χοίρο, και να ξύνουνε την κοιλιά του ηδονικά οι
λατρεμένοι του " μεγαλοι καλλιτέχναι ", αυτοί που κάνουνε διασκεδαστικές
ανοησίες, που λένε αηδιαστικές παραδοξολογίες, που κάνανε τη ζωγραφική
μουντζουρογραφία και τη μουσική το πιο σιχαμένο πράγμα, που ξεφτυλίσανε τις
τέχνες έτσι που να εξοργίζεται κάθε άνθρωπος που δεν είναι ψεύτης , αυτοί οι
κρύοι γελωτοποιοί που δεν ντρέπουνται να κάνουνε τούμπες, και διάφορα τσαλίμια και ταχυδακτυλουργίες, και που θέλουνε να τους λένε πνευματικούς ανθρώπους και τεχνίτες. Σημείωσε, πως κανένας δεν έχει το θάρρος να φωνάξει : " Μασκαράδες, απατεώνες, δολοφόνοι της ανθρώπινης ψυχής, χασικλήδες και μορφινομανείς, που καταντήσατε την ανθρωπότητα ένα ψοφήμι αγνώριστο, για να σας λατρεύει σαν ευεργέτες και σαν σωτήρες της"!





Και ποιες είναι αυτές οι μεγάλες ψυχές που θρήνησε η παλαβή υφήλιος, με τον
υστερισμό που έχει σε όλα της σήμερα; Ο Ζαν Κοκτώ, μέγας θαυματοποιός, ακροβάτης που περπατούσε απάνω στις κλωστές της φαρμακερής αράχνης, που τυλίγει το τρελλό μυαλό της σημερινής ανθρωπότητας. Ποιητής, συγγραφέας, ηθοποιός, σκηνοθέτης, κινηματογραφιστής, στοχαστής, προφήτης, παντεχνίτης και ζωγράφος! 'Ολα τ΄ανακάτωσε με την κουτάλα της μεγαλοφυΐας του, διαπρύσιος κήρυκας της αμαρτίας προς σωτηρίαν της ανθρωπότητος. Χωρίς νάχει καμμιά συναίσθηση της ευθύνης, σαν ταύρος μαινόμενος, τσαλαπάτησε όλα τα αγιασμένα μέσα που μεταχειρίστηκε με σεβασμό ο άνθρωπος από καταβολής κόσμου για να δώσει έκφραση στα αισθήματα και στα διανοήματα του.




Απ' όσο ξέρω, τα λεγόμενα έργα του είναι πρόχειροι αυτοσχεδιασμοί κάθε λογής, σε
ότι κατέβαζε το κεφάλι του, βγάλσιμο στα φανερά του κάθε τι που ο άνθρωπος το
κρύβει μέσα του γιατί δεν το νομίζει άξιο να διατυμπανιστή, ασυναρτησία φρικτή
που περνά σήμερα για πολυμέρεια, αδιάντροπες μωρολογίες, αηδιαστικές
πρωτοτυπίες. Κι όλη τούτη η τυμπανοκρουσία καταντά σ΄ένα ανούσιο τίποτα. Η
σοβαρότητα πρέπει να είναι ο εχθρός του τεχνίτη που θέλει να γίνει είδωλο στον
σημερινόν σάπιο κόσμο. Γι' αυτό και ο Κοκτώ έγινε είδωλο και λατρεύτηκε, και τα
καμπανίσματα δυναμώσανε με τον όσιο θανατό του. Φαντάσου τι στερήθηκε η
ανθρωπότης και δεν το καταλάβαμε! Ο μακαρίτης δεν άφησε ήσυχη μήτε την
αγιογραφία, που την υπηρετούμε ημείς οι ασήμαντοι κι οι καθυστερημένοι. Γιατί
Ζωγράφισε και μια εκκλησία. Αφήνω το ότι οι " αγιογραφίες '' του είναι κάποια
ελεεινά ορνιθοσκαλίσματα, που ντρέπεται κανένας γι αυτόν που τα έκανε, αλλά και σαν θρησκευτικές εικόνες είναι τόσο κατανυκτικές, που θα παίρνανε το βραβείο στην αντιθρησκευτική προπαγάνδα.
Που πάμε, βρε παιδιά; Προπάντων εμείς οι Έλληνες, που είχαμε τόσο φως στη ψυχή μας. Να πενθούμε κι εμείς με τους παλαβούς που ζούνε στη βόρεια μούχλα για πιόν; Για τον Κοκτώ! Και για την Πιάφ!
Αυτή η Πιάφ πάλι που χάλασε τον κόσμο, τι ήτανε; Ήτανε μια γυναικούλα κακοφτιαγμένη, μια Φραντσέζα από κείνες τις πολυλογούδες, γεμάτη αισθήματα κι επιπολαιότητα, τραγουδίστρια εκείνου του λαϊκού τύπου που βγαίνουνε στο Παρίσι, ταιριάζουνε κάμποσα λόγια αισθηματικά που δεν λένε τίποτα, τα ίδια και πάλι τα ίδια " amour! " και " amour! " , και τραγουδάνε στα πεζοδρόμια και στα σταυροδρόμια, και μαζεύουνται οι Φραντσέζοι κι ενθουσιάζουνται, και τραγουδάνε μαζί τους, κουνάμενοι όλοι μαζί, και γίνουνται πια τα είδωλα τους.




Μια τέτοια τραγουδίστρια, με μια τρεμουλιαστή φωνή σαν της γεροντοκόρης, που
τραγουδούσε κάποια συνηθισμένα τραγούδια, μονότονα όπως όλα, βαριεστημένα, με παθιασμένες κραυγές της ταβέρνας, να, αυτό ήτανε το θαύμα της Εντίτ Πιάφ, που θρήνησε η ανθρωπότητα προχτές, και μαζί με την άλλη πολιτισμένη ανθρωπότητα, μαυροφορέσανε και κάμποσοι δικοί μας, για να μην απομείνουμε πίσω. Αλλοίμονο μας!



Ε, Λοιπόν. Το Τρελλό Νερό είναι παραμύθι η έπεσε αληθινά τέτοια βροχή,
και πίνει όλη η οικουμένη;

Φώτης Κόντογλου
Μεταφέρθηκε στο διαδίκτυο
από Noctoc
Γράφτηκε το 1963, αλλά είναι ακόμη πολύ σχετικό, ειδικά τις
τελευταίες μέρες.






Πηγές εικόνων:

http://www.bestpriceart.com/vault/abc_modigliani35.JPG
http://www.poetryconnection.net/images/Jean-Cocteau.JPG
http://media.photobucket.com/image/jean%20cocteau/vanitysquare/Cocteau_Jean-001.jpg

http://www.deljehier.levillage.org/images/galeries_artistes/chanteurs/piaf/edith_piaf_02.jpg
http://image.guardian.co.uk/sys-images/Arts/Arts_/Pictures/2008/03/27/piaf460.jpg
http://obucubu.files.wordpress.com/2009/06/edith-piaf.jpg

Jean Cocteau:


Edith Piaf: "je ne regrette rien"


Jean Cocteau: "την έχασα", με την Έλλη Λαμπέτη

21 σχόλια:

Αόρατη Μελάνη είπε...

Τέτοια τύφλωση στον Κόντογλου, δεν την φανταζόμουνα.

Όταν μιλάμε για τέχνη τα κριτήρια είναι βέβαια υποκειμενικά. Ωστόσο ο τρόπος που εκφράζεται, περισσότερο υποτιμητικός παρά επιτιμητικός, δεν τιμά διόλου τον ίδιον.

Η ερμηνευτική δύναμη και το ειλικρινές πάθος της Πιαφ είναι για μένα ολοφάνερα. Αν ο Κόντογλου δεν ήταν σε θέση να τα δει, κρίμα για τον ίδιον.

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Αόρατη μελάνη καλησπέρα,

Το κείμενο του Κόντογλου για μένα ήταν πολύ διδακτικό από την ανάποδη, παρά το ότι είναι εντυπωσιακή η αναλογία του με τον προφανή «υστερισμό» - για να χρησιμοποιήσω κι εγώ μια παρόμοια λέξη - που συμβαίνει αυτές τις μέρες στην πόλη των αγγέλων.

Αποκαλύπτει πού μπορεί να οδηγήσει η μισαλλοδοξία και η πεποίθηση ότι κάποιος κατέχει κατ’ αποκλειστικότητα την αλήθεια και μπορεί να αυτοαναγορεύεται τιμητής (και υποτιμητής) των πάντων.

Χαίρομαι που είσαι πάλι καλά και μπορείς να γράφεις.

Ανώνυμος είπε...

O Kόντογλου έζησε την δόξα της Σμύρνης με τον ελληνισμό τους Φραγκολεβαντίνους πόλη μίας αυτοκρατορίας, μίας Σμύρνης ίσως ισοδύναμης με το Παρίσι ή τουλάχιστον ανταγωνίσιμης, εκείνη την εποχή.
Λόγια που τώρα φαίνονται αλλαζονικά, τότε εμπεριείχανε μία συγκρητική κριτική. Ωστόσο η "Μισιρλού" του '39 με τις χίλιες και μία διασκευές μπορεί να ανταγωνιστεί τη τέχνη της Πιάφ.
Πάντως η μονομαχία δεν είναι ανάμεσα σε Κόντογλου και Πιάφ αλλά ανάμεσα στη Γαλλική κουλτούρα και την ΑνατολικοΜεσογειακή.
την καλησπέρα μου Πόλυ

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Airgood,

Ευχαριστώ για την τόσο εύστοχη παρατήρηση. Ας ελπίσουμε η συνύπαρξη Ανατολής και Δύσης χωρίς να οδηγεί σε άνευρη ομογενοποίηση, να μην είναι πάντα συγκρουσιακή.

Ανώνυμος είπε...

Συμφωνώ Πόλυ, απτό '20 μέχρι τούδε κερδίζουνε οι οπαδοί της Πιάφ, μήπως η τραμπάλα της Πιάφ ανέβηκε όσο μπορούσε και αρχίζει να ανεβαίνει το άλλο άκρο όπου βρίσκεται ο Κόντογλου, ποιός ξέρει.
Επιπλέον ξεθώριασε και το Ναπολεόντιο όραμα.

ΦΩΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ είπε...

Καλησπέρα Πόλυ,
εκεί που με χαιρέτησες δεν βρίσκομαι πια γιατί δεν έχω χρόνο και έπρεπε να το κάνω. Μπορείς όμως να με βρίσκεις στο http://fotisthalassinos.blogspot.com

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Φώτη,

καλώς σε βρήκα. Φωτογράφος λοιπόν. Θα σε παρακουλουθώ.

Νάσαι πολύ καλά.

ΦΩΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ είπε...

φωτογράφος , να' σαι καλά.

ναυτίλος είπε...

"ποιητής, συγγραφέας... ζωγράφος. Όλα τ'ανακάτωσε...".
Ποιος μιλάει!!! Ο Κόντογλου ο λογοτέχνης (αναμφίβολα σημαντικός), που ήταν και ζωγράφος και εικονογράφος βιβλίων και αγιογράφος, που είχε γράψει και ταξιδιωτικά κείμενα και είχε κάνει τοιχογραφίες εκκλησιών αλλά και του Δημαρχείου Αθηνών.
Θα μπορούσε κάλλιστα με την ίδια περίφημη εισαγωγή να θάψει ένα σωρό άλλους, όπως και να επαινέσει. Είναι χαρακτηριστική περίπτωση εισαγωγής "πασπαρτού".
Εγώ πάντως Πόλυ, πάντα ανησυχώ για την ορθότητα των δικών μου απόψεων.
Και δεν εννοώ βέβαια μόνο τον Τζάκσον. Το θέμα είναι στην άλλη φράση: "οι ιστορικοί του μέλλοντος". Ποιοι θα είναι αυτοί; Θα είναι κάτι αντίστοιχο με τους ιστορικούς του παρόντος; Και για ποιους απ' όλους μιλάμε;

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Ναυτίλε καλή σπέρα,



Αχ αυτοί οι ιστορικοί του μέλλοντος! Έχεις δίκιο. Έχουν αναλάβει να εξετάσουν από την απόσταση ασφαλείας που θα βρίσκονται – τόσο μακριά που δεν ξέρω κι εγώ ποιους εννοώ – τη σχέση μας με τα είδωλα (εξ ορισμού προϊόντα της παραπλάνησης) και των παθών – εμπάθειας και λατρείας που μας προκαλούν.

Για τα υπόλοιπα που παρατηρείς, με δεδομένο δηλαδή το ανάστημα του Κόντογλου, αυτή η στάση του μας εντυπωσιάζει και προκαλεί αμηχανία. Πιστεύω όμως ότι o airgood έχει δίκιο στην προσέγγισή του.

Νάστε πολύ καλά.

ναυτίλος είπε...

Σαφώς κι έχει δίκιο ο airgood. Περί τραμπάλας πρόκειται...

N. είπε...

Αγαπητή Πόλυ
το blog σου μου έγινε πλέον συνήθεια

(όσο και αν δεν μου αρέσουν οι ... κειμενικότητες, μια που νιώθω πως έχουν τέλος και αρχή...)

Συγχωρέσέ μου τις παρακάτω παρατηρήσεις:

1. Το όνομα Φώτης Κόντογλου σημαίνει για μένα δάσκαλος του Τσαρούχη

(και του Εγγονόπουλου βέβαια
αλλά αυτός δεν πήγε τόσο μακρυά)

ένας πεισματικός πεισματωμένος δάσκαλος,

με τις ακρότητές του, υπερβολικός,

ορθό-δοξος
(λαικότροπα ελληνο-ορθό-δοξος
με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται αυτό σε ... συντηρητικότητα
και εντέλει ... υποταγή προσαρμογή)

(είναι το ένδυμα που πρέπει να φορέσει κανείς σε δύσκολους καιρούς; στην ελλάδα),

... ταλαιπωρημένος, ... ματαιωμένος,
διωγμένος

σχεδόν ... "ασκητικός"
(με τρόπο ... "κοσμικό"
δεν ακούγεται παράδοξο;
τόσοι ... πειρασμοί και δαίμονες στους οποίους ήταν ευαίσθητος,
πόσες εσωτερικές πνευματικές συγκρούσεις αυτό προυποθέτει; και συνεπάγεται; ...)
(έναν συνηθισμένος(;) θρησκοληπτικός ... παγανισμός;)
επίμονος

2. Με ενδιαφέρει η βυζαντινή αγιογραφία

θα ήταν εξαιρετικός δάσκαλος

(Το ύφος του Κόντογλου σε κάποια έργα του τουλάχιστον μου θυμίζει τόσο έντονα Θεόφιλο, επίσης Πανσέληνο)

Τον θεωρώ επίσης εξαίρετο ... μιμητή

(Άλλοι έλληνες ζωγράφοι
που συνδυάζουν και ... χρησιμοποιούν ελεύθερα την αγιογραφία ... όπως θέλουν,
με συναρπάζουν
(ακόμα ακόμα και τα υπέροχα -πρόσφατα- "αγιογραφικά" γκραφίτι του Φαϊτάκη ...)

3. Αν το κείμενο αυτό ήταν γραμμένο πριν απο την καταστροφή της Σμύρνης (πράγμα βέβαια φανταστικό) τότε ίσως να συμφωνούσα εν μέρει με τον airgood ...
Το κείμενο γράφεται μετά το 60

4. Μ' αρέσει να διαβάζω και να βλέπω στο κείμενο αυτό (και γελώ λίγο)
έναν Κόντογλου συγκρατημένο

συγκρατημένο...;!

Σχεδόν φαντάζομαι τον Κόντογλου να συγκρατεί τη γλώσσα του, τον φαντάζομαι να ψιθυρίζει μέσα του όλα όσα θα μπορούσε να πεί ή θα ήθελε να πει ή θα έλεγε (οι πειρασμοί είναι πολλοί;)

(βέβαια αυτές είναι δικές μου φαντασίες επειδή με ενδιαφέρει η τεχνοτροπία του Τσαρούχη όλη αυτή η εξέλιξη και η σπουδή και η διαφωνία και η ρήξη μεταξύ τους)

Δεν τους σούρνει και πολλά, φτηνά τη γλυτώσανε και οι δυό τους και η τραγουδίστρια και πολύ περισσότερο αυτός ο .. πολυτεχνίτης
Και που να ήξερε πως τι έκαναν Τσαρούχης Ταχτσής και Κοκτώ στην Αθήνα (ή κάνω λάθος;)

5. Νόμιζα πως ίσως μια τέτοια αντίστιξη θα έκανες ή πως θα συνέχιζες τις σκέψεις σου για τον Τζάκσον ... (θέμα πολύ ενδιαφέρον για την ... ψυχολογία των μμε)

N. είπε...

6. Λες και μιλάει εκ του μακρόθεν. Χρησιμοποιεί το παράδειγμά τους, το παράδειγμα της φήμης τους, χρησιμοποιεί την είδηση του θανατου τους για να δώσει το μήνυμά του
Η πρώτη του προσέγγιση είναι και η τελευταία του
Εκ του μακρόθεν ...

7. Μέσα από το "ευλογημένο του καταφύγιο" εξορκίζει όλους αυτούς τους δαίμονες
(που ακόμα τον προκαλούν (οι μνήμες τους))
Προσευχές ... αμυντικοεπιθετικές
Ο "υστερισμός" (θέμα πολύ ενδιαφέρον) που μας καταλογίζει αφορά και τον ίδιο
Γιατί γνωρίζει
(έχει γνωρίσει στα νιάτα του απο κοντά)
αυτό ακριβώς που αρνείται που απαρνείται

8. Βλέπουμε ότι τον απασχολεί έντονα όλη αυτή η διάνοιξη στη φρενίτιδα των εικόνων, αυτή η ταχεία μετάβαση του κόσμου στην ... κίνηση
Θέμα πολύ σημαντικό
Ισχυρίζομαι (ή τουλάχιστον ... διαβλέπω ή καλύτερα νιώθω αισθάνομαι) πως η στάση του ίδιου του Κόντογλου χαρακτηρίζεται από "υστερισμό" (και εμού του ιδίου βέβαια)

Και γιατι όχι το θέμα του πως διαχειρίζεται ένας κοσμοκαλόγερος τη λίμπιντό του είναι πολύ ενδιαφέρον, ιδιαιτέρως δε όταν αφήνει το άγιο όρος

Και δεν θέλω να παρεξηγηθώ
απλώς δεν μπορώ να μην σκεφτώ
τέτοια θέματα και πως σχετίζονται αυτά με τη ... γλώσσα μας

(πάντα βέβαια έχοντας στο μυαλό μου
το δίπολο Κόντογλου-Τσαρούχης
και για να πάω το θέμα
στο στόχο του:

ο "ελληνισμός"
(πολύ φορτωμένη αυτή η λέξη)
όπως τον αντιλαμβάνεται και τον επεξεργάζεται ο Ελύτης ο Κόντογλου (και τόσοι άλλοι) και αυτός όπως τον παρουσιάζει ο Δαμιανός ή στο κάτω κάτω αυτή η Κατερίνα η Γώγου (και τόσοι άλλοι) ...

9. Πριν από το υστερισμό και την υστερία κλπ θα έπρεπε ίσως να δούμε το ... φετιχισμό

Διακρίνοντας το φετιχιστικό αντικείμενο
(ή τα αντικείμενα)
διακρίνουμε παράλληλα
και το φοβικό αντικείμενο (αντικείμενα)

Όλοι αυτή τη δράση "ως εάν"
(σε επίπεδο πραγματικό, πραγματιστικό, σε επίπεδο συνήθειας)
όλη αυτή τη συγκίνηση "ως εάν" ...

(όχι ότι το λέω με αρνητική χροιά ...)
(απλώς αναρωτιέμαι...)

συγκινείται για μας ο Χορός
ο τραγουδοποιός ο ηθοποιός ο καλλιτέχνης
εντέλει η τηλεόραση ή η συσκευής καταγραφής με αυτόν τον υπέροχο τρόπο της ... διαπαθητικότητας

με απασχολεί αρκετά το θέμα της προσποίησης, της αλήθειας της συγκίνησης,
της εσωτερικότητας ή της εξωτερικότητάς της,
της αυθεντικότητας των συγκινήσεων και των δράσεων, της αυταπάτης

και γνωρίζω καλά πως η γνώση η ιδεολογία η μετα-γνώση και η μετα-ιδεολογία
(η αυτοαναφορικότητά τους δηλαδή)

λίγα μπορούν να αλλάξουν να βελτιώσουν να προσφέρουν θετικά ...

ίσως χρειάζεται ενός είδους "αισχρότητας" αυτή η "αισχρότητα των πράξεων" η στάση ζωής
και το ιδιαίτερο φως (το ενσαρκωμένο φως της ... ομορφιάς και της ασχήμιας (γιατί όχι) των ανθρώπων)
και ο Κόντογλου με διχάζει μου δίνει την εντύπωση πως μέσα από τους κλυδωνισμούς της ιστορίας και της ζωής του ... ματαιώθηκε
δυστύχησε, έγινε καθως πρέπει, αρνήθηκε κομμάτια του εαυτού του της νεανικότητάς του
δικαίως ίσως
αναγκαστικά ίσως
(ή αν το θέλεις τα αρνήθηκαν άλλοι γι' αυτόν ...)

(και το ξέρω πως εγώ ο Ν. πρέπει να κοιτάξω τα μούτρα μου καλύτερα ... και όχι τα μούτρα του Κόντογλου

Κόντογλου είναι μια λέξη αφορμή και ένα κείμενο αφορμή)

(τα μούτρα μου κοιτάζω προβληματιζόμενος ...)


όμως η γλώσσα η γλώσσα τι κάνει η γλώσσα;
από που να κρατηθεί και αυτή
και πίσω απ' αυτήν η φαντασίωση
και πίσω από τη φαντασίωση ο κόσμος οι Άλλοι
ο Άλλος ο εαυτός μας ...

"Ο κόσμος δεν κοιτάζει τη συμφορά του, τη φτώχια του, τη μάχαιρα του πολέμου που κρέμεται από πάνω του, την πείνα που θα μας θερίσει, την αγριότητα της ζωής που κατάντησε μιαν αγωνία, παρά θρηνεί κι οδύρεται γιατί έχασε ποιούς;"


Σ' ευχαριστώ Πόλυ

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Καλωσόρισες και πάλι Ν.,

Και σε ευχαριστώ που μπήκες σε αυτό τον κόπο, τον κόπο δηλαδή του Κόντογλου καταθέτοντας τις βιωμένες σκέψεις σου.

Αντί σχολίου στο σχόλιό σου και επειδή δεν μπορώ να κάνω την αντίστιξη που θα επιθυμούσες, παραθέτω δυο ακόμα αφορισμούς του Κόντογλου (από το δικτυακό τόπου του Νεκτάριου Μαμαλούγκου: http://www.phys.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/index.htm) :

«Οἱ ψυχὲς τῶν νέων εἶναι ρημαγμένες ἀπὸ τὰ ἄγρια ἔνστικτα, ποὺ τὰ ἀνεβάσανε στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ τὰ σκοτεινὰ τάρταρα τῆς ἀνθρώπινης φύσης κάποιοι ἐχθροί του ἀνθρώπου, κάποιοι πνευματικοὶ ἀνθρωποφάγοι, ποὺ ἀνάμεσά τους πρωτοστατεῖ ἕνας τρελλὸς λύκος λεγόμενος Νίτσε, μιὰ μούμια σὰν παληόγρια λεγόμενη Βολταῖρος, κάποιος ζοχαδιακὸς Φρόυντ κι ἕνα πλῆθος ἀπὸ τέτοια ὄρνια καὶ κοράκια καὶ νυχτερίδες» (από τα Μυστικά άνθη)

Και ακόμα:
«Οἱ ἄνθρωποι καταντήσανε σὰν ἄδεια κανάτια, καὶ προσπαθοῦν νὰ γεμίσουν τὸν ἑαυτό τους, ρίχνοντας μέσα ἕνα σωρὸ σκουπίδια, ἐκθέσεις μὲ τερατουργήματα, μπάλλες, ὁμιλίες καὶ ἀερολογίες, καλλιστεῖα, ποὺ μετριέται ἡ ἐμορφιὰ μὲ τὴ μεζούρα, ἠλίθιους καρνάβαλους, συλλόγους λογῆς-λογῆς μὲ γεύματα καὶ μὲ σοβαρὲς συζητήσεις γιὰ τὸν ἴσκιο τοῦ γαϊδάρου, συνδέσμους ἀφιερωμένους στοὺς ἀποθεωμένους ἄνδρας τῆς Εὐρώπης κι ἕνα σωρὸ ἀλλὰ τέτοια. Αὐτή, μὲ μιὰ ματιά, εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς ἀνθρωπότητας σήμερα, ποὺ νὰ μὴν ἀβασκαθεῖ! Ποῦ νὰ βρεῖ κανένας καταφύγιο; ... -Δόξα στὸν Θεό, ποὺ ὑπάρχει ἀκόμα κάποιο καταφύγιο γιὰ μᾶς ποὺ δὲν εἴμαστε σὲ θέση νὰ νοιώσουμε «τὸ μεγαλεῖο της ἐποχῆς μας». Δόξα στὸν θεὸ ποὺ ὑπάρχουν ἀκόμα κάποιοι τόποι ποὺ δὲν τοὺς ἐξήρανε αὐτὴ ἡ φυλλοξήρα ποὺ λέγεται σύγχρονος πολιτισμός.»
Ο ίδιος να επιμένει ο Pedro Cazas, ενώ εκδόθηκε στο Αιβαλί να αναφέρει στο εξώφυλλο σαν τόπο έκδοσης το Παρίσι, να μεταφράζει αποσπάσματα από το Μόμπυ Ντικ και το Ροβινσόνα Κρούσο που του αρέσουν αλλά φοβούμαι ότι επιφυλάσσει για το μικρό Ομόντι τον ρόλο του Παρασκευά, του εξωτικού δούλου στις αφρικάνικες εικόνες του με τις βυζαντινότροπα γυμνόστηθες «αραπίνες» του.
Ζοχαδιακός ο Φρόιντ;
Ας μην θεωρηθεί ότι δεν θαυμάζω – τουλάχιστον – αυτή την ιδιόμορφη προσπάθεια καινοτομίας.
Φοβούμαι όμως τους αφορισμούς.

Ανώνυμος είπε...

αγαπητέ Ν "Το κείμενο γράφεται μετά το 60" μεν αλλά τα βιώματα αφούν την περίοδο του μεσοπολέμου και την Σμύρνη πριν την εκστρατεία, οπότε αυτή η χρονική πε΄ριοδος έχει την σημασία της.
..
αγαπητή Πόλυ έχεις αΠόλυτο δίκαιο να φοβάσαι τους αφορισμούς.
Οταν αφορίζει Νίτσε, Φρόϋντ και Βολταίρο, ο Κόντογλου κάνει μέγα λάθος διότι ουσιαστικά αφορίζει την μετάφραση στην Γερμανική γλώσσα των υιοθετημένων απο τόν ίδιο θεωριών.

N. είπε...

Αγαπητέ airgood

ΩΡΑΙΑ

μου δίνειςτην ευκαιρία για ... ρητορική

Σίγουρα αυτή η περίοδος έχει τη σημασία της

και βλέπω πως ίσως
έχει πολύ μεγάλη σημασία και για σένα

φαντάζομαι πως θα είσαι πολύ καλά εξοικειωμένος με την περίοδο αυτή
με την τέχνη και τον πλούτο της
(σε αντίθεση με μένα)

(όσο και αν με ενδιαφέρει η καταστροφή η ίδια,
αν και πολύ περισσότερο η σφαγή(ες) των Αρμενίων)

Αναφέρομαι στον υστερισμό του ίδιου του Κόντογλου
γιατί όπως θέλω να νομίζω έχει γνωρίσει
αυτά τα οποία πλέον αντιλαμβάνεται ως πειρασμούς,
αυτά τα οποία έχει απαρνηθεί
(έτσι μ' αρέσει να σκέφτομαι έχω εξηγήσει ποιο είναι το ενδιαφέρον μου για τον Κόντογλου
και πέραν του πολύ συγκεκριμένου ενδιαφέροντός μου (δηλ για τον Τσαρούχη)
ασφαλώς και δεν γνωρίζω
δεν είμαι μελετητής του
αλλά ακόμα και αν ήμουν θα αρκούσε;)
(θα έπρεπε να τον είχα γνωρίσει
αλλά ακόμα και τότε θα αρκούσε;)
(και έπειτα αυτό που ονομάζω υστερισμός του Κόντογλου (ποιού Κόντογλου;)
είναι η αφορμή για να μιλήσω για τον υστερισμό και το φετιχισμό του ίδιου του Ν.,
δεν νομίζω πως ότι και αν πω μπορεί πράγματι να ενδιαφέρει κάποιον εκτός από μένα, όχι ότι το αποκλείω)

Αναφέρομαι λοιπόν στον υστερισμό του ίδιου του Κόντογλου
γιατί όπως νομίζω έχει γνωρίσει
αυτά τα οποία πλέον αντιλαμβάνεται ως πειρασμούς,
αυτά τα οποία έχει απαρνηθεί
δηλαδή είναι σαν να λέω πως ο νεαρός Κόντογλου (αριστοκράτης;) ήταν πολύ πιο δεκτικός ανοικτός έτοιμος να ταξιδέψει να γνωρίσει το Παρίσι κλπ

Εσείς όμως (ωχ μου βγήκε τώρα ο πληθυντικός), αν σας αντιλαμβάνομαι καλά, ισχυρίζεστε ότι ίσα ίσα τίποτα δεν αρνήθηκε ούτε απαρνήθηκε; ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ...
θα μπορούσε να ήταν σωστό

αυτό που εγώ το αντιλαμβάνομαι σαν έκπτωση ή σαν μπόλιασμα ελληνο-ορθοδοξο-ασκητικό-χριστιανικό (ας το πούμε όπως θέλουμε)
και ΚΥΡΙΩΣ σαν
έκπτωση, διωγμός, πείνα-δεινά-επιβίωση,
(επίσης ... ΣΚΑΝΔΑΛΙΣΜΟΣ)
εσείς το αντιλαμβάνεστε σαν το πνεύμα της Σμύρνης πριν την καταστροφή;
(είναι έτσι; σας αντιλαμβάνομαι καλά;)

οκ θα μπορούσε να ήταν και έτσι...
όμως ακόμα και τότε

μου δίνεται την εντύπωση πως αντιλαμβάνεστε "το αισθητό και το συγκεκριμένο μονάχα ως φαινόμενη μορφή του αφηρημένου και του καθολικού"

συνηθίζω "το αφηρημένο και το καθολικό να το λογαριάζω σαν ιδιότητες του συγκεκριμένου"

όπως λέτε:
"Πάντως η μονομαχία δεν είναι ανάμεσα σε Κόντογλου και Πιάφ αλλά ανάμεσα στη Γαλλική κουλτούρα και την ΑνατολικοΜεσογειακή"

νομίζω
πως η μονομαχία είναι ανάμεσα σε Κόντογλου και σε όλους τους ... "πειρασμούς" που το όνομα Πιάφ κρύβει
και όταν λέω το όνομα Πιάφ εννοώ
το όνομα Πιάφ
μέσα στο ... συμβολικό αξιακό σύστημα του Κόντογλου
και όχι μόνο έτσι
αλλά το όνομα Πιάφ
σαν ... εικόνα-αίσθηση βιωμένη
μπολιασμένη με ένα σωρό συναισθήματα, δομημένα παγιωμένα ...
επαναλαμβανόμενα πλέον στην ωριμότητά του

(το 60 δηλαδή λίγο πριν το δυστύχημά του)

μέσα στους πολύ συγκεκριμένους (ενσαρκωμένους και τολμώ να πω σχεδόν ... λιβιδινικούς) αυτοματισμούς του Κόντογλου

αυτά ως ρητορική περί του τρόπου που αντιλαμβάνεται κανείς τα πράγματα
δεν νομίζω πως έχουμε δα να λύσουμε και καμμιά σοβαρή αντίθεση
ιδιαιτέρως δε με τον τρόπο αυτό

ως διαδυκτιακές ... περσόνες δηλ
με τη χρήση λέξεων απατηλών ...
για ένα θέμα ούτως ή άλλως διφορούμενο

Φιλικά

Ν.

Πόλυ ... πολύ ενδιαφέρον το link

Ανώνυμος είπε...

Καλημέρα σας.

Θα προσπαθήσω να μεταφέρω εδώ μερικές σκέψεις μου με αφορμή το κείμενο του Κόντογλου, καθώς και τις σχολιαστικές ανταλλαγές σας.

...και αυτό γιατί ένιωσα την ανάγκη να υπερασπιστώ τους "υστερισμούς" περασμένους ή τωρινούς.

...θέλω να μπορώ να μου υπενθυμίζω κάθε φορά που διαβάζω ή και εγώ ο ίδιος αποδίδω σε άλλους τέτοιους χαρακτηρισμούς, ότι πίσω από κάθε "υστερισμό" μια ανάγκη υπάρχει που τον ενεργοποιεί, μια ανάγκη βασική, υπαρξιακή(;)..., εν προκειμένω η επαφή με το πραγματικό, με το αδύνατο του θανάτου;

...δυστυχώς ο κ. Κόντογλου εκφράζει μια ελληνικότητα καθόλου παρωχημένη, αλλά ενεργή ως σήμερα. Μια ελληνικότητα τυφλή, αυτάρεσκη, σχεδόν ψυχαναγκαστική (καθαρότητα, τάξη, σαφώς διακριτά όρια, ...)

...μόνο αν παραμείνει κανείς σε έναν τέτοιο τρόπο σκέψης, μπορεί να χαράξει τόσο σαφή όρια και να προχωρήσει σε σχεδόν αφελείς χαρακτηρισμούς και γενικότητες.

...αναρωτιέμαι: τι γίνεται όμως, αν δει κανείς, εκεί που έβλεπε κάποτε το δυτικό Παρίσι και την μεσογειακή-ανατολική Σμύρνη, την παρισινή Σμύρνη και το μεσογειακό-ανατολικό Παρίσι; Για ποιά μονομαχία μπορεί να μιλήσει πια;

...ναι, ξέρω, ξέρω. Η ανάγκη και εδώ. Μια ανάγκη για οριοθετήσεις ξεκάθαρες που βάζουν τάξη σε συγχήσεις, απροσδιοριστίες, ενδεχομενικότητες. Σεβαστή η ανάγκη, μόνο που η πραγματικότητα εκεί έξω, εκεί τότε ήταν, είναι πιο σύνθετη και πιο πολύπλοκη από αυτή που αντέχουμε.

...ναι, βέβαια υπάρχει και η 'ψυχαναλυτική' προσέγγιση του Ν., που μας προτρέπει να δούμε την πορεία της επιθυμίας του Κόντογλου, την επιθυμία που προσπάθησε να ικανοποιήσει στα νιάτα του, αλλά που τον δυσκόλεψε μετά και γι'αυτό όλη αυτή η τύφλωση.

...αλλά και πάλι όμως. Σχολιάζουμε, ερμηνεύουμε (κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, πολιτικά,...) συνεχώς, αυτό που δεν αντέχουμε, γιατί δεν αντέχουμε. Κάνουμε το Άλλο, το ανοίκειο οικέιο, το υποτάσσουμε. Το κυριαρχούμε. Και εγώ αυτό κάνω. Υπάρχει άραγε άλλος τρόπος; Μπορεί και όχι.

Φιλικά και με όλο το σεβασμό.
kleist

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Αγαπητέ Kleist,

Καλημέρα και σε ευχαριστώ για την κατάθεσή σου και την προσπάθεια υπεράσπισης – κατανόησης των «υστερισμών» που ο Κόντογλου αποδίδει στην παλαβή υφήλιο.

Το πραγματικό ή το αδύνατο του θανάτου - των ειδώλων θα υπογράμμιζα, άλλη μια φορά.


Αν μου επιτρέπεις και εμένα με όλο το σεβασμό, πάντα το ανοίκειο με το οικείο προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε από την εποχή των μύθων, τότε που ο Οδυσσέας σε κάθε σταθμό του ταξιδιού του αναρωτιόταν τι να τρώνε άραγε οι κάτοικοι σε αυτή τη χώρα που φτάσαμε;

Νάσαι καλά

Ανώνυμος είπε...

Αγαπητή Πόλυ,

Ναι. Ακριβώς.

Σε ευχαριστώ πολύ για την τρυφερότητα των λόγων σου, και την διακριτικότητα σου.

Νάσαι κι εσύ καλά.
Kleist.

Angel ^j^ είπε...

.. Μεγάλης κουβέντας σφήνα η δική μου σκεψη ..
ίσως απλή (ίσως -υπό συνθήκες έως και .. απλοϊκή .. αλλα ας είναι θα το τολμήσω παρόλα αυτά ..)

η αποψη του Κόντογλου έχω την αίσθηση πως κατά κάποιο τρόπο εξομοιώνει το σημαίνον με σημαινόμενο ή καλύτερα παρακάμπτει εντελώς το σημαινόμενο εστιάζοντας και κρίνοντας (.. επικρίνοντας, κατακρίνοντας .. ) το σημαίνον, θεωρώντας το αυθύπαρκτο και αποκομμενο από το πρώτο ...
Πιο συγκεκριμένα μιλάει για το άτο μο Ε.Πιάφ, για τη φυσική παρουσία, για τη μορφή με τη στενή πεπερασμενη έννοια ..
Παρακάμπτει ή έστω αποκόπτει όλα εκείνα στα οποία σημειολογικά παραπέμπει αυτή η μορφή .. Τις πολιτικές , τις κοινωνικές, τις πολιτισμικές κλπ συνθήκες που έγιναν αιτίες,αφορμές,αρωγοί ... της παρουσίας της ..
Είναι σαν να αγνοεί-παρακάμπτει μιαν ολόκληρη γενιά που στο πρόσωπο αυτής της ..μικροκαμωμένης έκανε προβολές, αναγωγές, ταυτίσεις του δικού της προφίλ, των δικών της ανεκπλήρωτων-αναπάντητων-ανολοκλήρωτων ...
Με τον αφοριστικό του λόγο τον απόλυτο,τον άκαμπτο, τον από ΄καθέδρας΄ παίρνει αποστάσεις τέτοιες που το κρινόμενο θέμα γίνεται τόσο μακρυνό και δυσθεώρητο και κατά συνέπεια γίνεται τόσο δύσκολο -σχεδόν αδύνατο η άποψή του νάναι αντικειμενική και στερούμενη εμπάθειας ...

Κι από την άλλη πραγματικά δε μπορώ να μη σκεφτώ πόσο άστοχα θα μπορούσαν να εκληφθούν τα λόγια του -τηρουμένων των αναλογιών- που εξέφρασαν την 'ενόχληση' του για την 'πολυπραγμοσύνη' του Κοκτώ αν στη θέση του τελευταίου ήταν πχ ο Λεονάρντο Ντα Βιντσι ...

χωρίς να διεκδικώ μιά θέση άκαμπτη και άσφαλτη
ευχαριστώ για τη φιλοξενία
το χρόνο και το χώρο σας ..

Πόλυ Χατζημανωλάκη είπε...

Angel ^t^

Καλή σου μέρα. Κανείς στην κουβέντα αυτή – νομίζω – δεν διεκδίκησε το αλάθητο και κανείς – νομίζω πάλι - δεν μπορεί να μην παραδεχτεί την εμπάθεια των λόγων του Κόντογλου.

Το ενδιαφέρον είναι – μάλλον αυτό που συντηρεί ακόμα τη συζήτηση – ότι αυτό δεν «χωνεύεται» εύκολα. Ο καθένας λοιπόν προσπαθεί με τον τρόπο του να το κατανοήσει ή να το δικαιολογήσει.