Το πάθος για τους χάρτες του Τσάρλυ Μάρλοου ή το ταξίδι στην «Καρδιά του σκότους» του Τζόζεφ Κόνραντ ως χαρτογράφηση της «κενής και απάτητης» Αφρικής

O Joseph Conrad

Η επιστήμη της γεωγραφίας:

Give me a map – Δώστε μου ένα χάρτη! Ακούγεται σαν το «δος μοι πα στω και ταν γαν κινάσω» που έλεγε ο Αρχιμήδης. Η έκφραση αυτή – κραυγή της ανθρώπινης ματαιοδοξίας και εμπιστοσύνης στον ανθρώπινο νου και τις μηχανές του, εκστομίζεται από τον ετοιμοθάνατο ηγέτη Ταμερλάνο, στο ομώνυμο θεατρικό του Κρίστοφερ Μάρλοου (1), και αποτελεί μια απολογία της γεωγραφίας, με τον ίδιο τρόπο που η κραυγή του Αρχιμήδη αποτελούσε απολογία της μηχανικής.

Αν η κραυγή του Ταμερλάνου αποτελεί ένδειξη της εμπιστοσύνης της επιστήμη της γεωγραφίας, αποτελεί ταυτόχρονα και απροκάλυπτη χρήση της, ως επιβεβαίωση δύναμης του ανθρώπου, που μπορεί να κινήσει – κατακτήσει την ίδια τη γη.

Και τότε και αργότερα, αυτή η φαινομενικά ρομαντική διάθεση για εξερεύνηση, και ανακαλύψεις και χαρτογραφήσεις, δεν έκρυβε - το εντυπωσιακό είναι το από πόσο νωρίς δεν έκρυβε – την επιστημονική δικαίωση στους κατακτητές, εξερευνητές, αποικιοκράτες με τον πρόσχημα της εξερεύνησης ενός « άλλου» κόσμου, πέραν των ορίων του σημερινού δυτικού.

Η φαινομενικά αθώα επιστήμη του χώρου, της αποτύπωσης της γης, ίσως δεν είναι και τόσο αθώα όσο φαίνεται. Να θυμηθούμε τους γνωστούς προσδιορισμούς της κοινωνικής διαφοράς ή πολιτικής διαφοράς με χωρικούς όρους:
Ο πλούσιος Βορράς και ο φτωχός Νότος, οι Βόρειοι και οι Νότιοι στην Αφρική, το σημείο Ζενίθ και το Ναδίρ, και άλλοι προσδιορισμοί ταυτότητας και ετερότητας με χωρικούς όρους και τα σημεία του ορίζοντα, έχουν περάσει στην ιστορία….
Όπως υποστηρίζει ο Έντουαρντ Σαΐντ στον Οριενταλισμό του (2) που ασχολείται με την ιδεολογική και πολιτική επένδυση της έννοιας της Ανατολής, «η γεωγραφία συγκάλυπτε με το πρόσχημα της γνώσης και της εξερεύνησης τις σχέσεις απροκάλυπτης βουλιμίας της Δύσης με τον υπόλοιπο κόσμο.»



Ο Edward Said

Γράφει λοιπόν ο Σαΐντ ότι: "Η γεωγραφική όρεξη μπορούσε να μεταμφιέζεται επίσης σε μια ηθικά ουδέτερη επιστημολογική παρόρμηση προς την εξερεύνηση και την ανακάλυψη "

Η καρδιά του σκότους του Τζόζεφ Κόνραντ:



Σκοπός αυτής της ανάρτησης είναι να παρουσιάσω μια ανάγνωση της καρδιάς του Σκότους του Τζόζεφ Κόνραντ, του βιβλίου που στάθηκε η αφορμή – το λέω για όσους δεν το έχουν διαβάσει – του σεναρίου της ταινίας του Κόππολα, Αποκάλυψη τώρα. Περιγράφοντας μια αποστολή του ήρωα αφηγητή στο Βελγικό Κογκό, θεωρείται από τους λάτρεις του Κόνραντ σαν καταγγελία της αποικιοκρατίας και των σκληρών μεθόδων της. Θα περίμενε κανείς οι Αφρικανοί συγγραφείς, μια και περιγράφει την σκληρότητα των αποικιοκρατών, να το αγαπήσουν. Αυτό δεν συνέβη. Αντίθετα, και εκείνοι το καταγγέλλουν αποκαλύπτοντας αυτό που δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως, τις λέξεις που ξεφεύγουν μεταξύ των γραμμών και που προδίδουν τις απόψεις του συγγραφέα για τους κατοίκους της Αφρικής. Άγριοι, πρωτόγονοι, τρομακτικοί, αξίζουν τη λύπη μας όταν τους εκμεταλλευόμαστε έτσι.
Αυτό, ακόμα και ο χαρακτήρισμός Σκότος, που αποδίδεται στην «Μαύρη» Ήπειρο – και τα δύο ενοχλούν τους Αφρικανούς…μια και υποσυνείδητα έχουν χαρακτήρα απαξιωτικό κατά τη γνώμη τους, και δεν του το συγχώρεσαν ποτέ του Κόνραντ. Θα επανέλθουμε όμως σε αυτό

Ο Τσάρλυ Μάρλοου και οι χάρτες:

Ας επιστρέψουμε όμως στην αρχή του βιβλίου και στους χάρτες και στη μεταμφιεσμένη παρόρμηση της γεωγραφίας που αποκαλύπτεται όταν ο (Τσάρλυ) Μάρλοου εξομολογείται, στην Καρδιά του Σκότους το πάθος του για τους χάρτες:

[Σαν ήμουνα παιδί είχα ένα πάθος με τους χάρτες]. Τους εξέταζα με τις ώρες. Με θυμάμαι να προσπαθώ να εντοπίσω την Νότιο Αμερική, την Αυστραλία και την Αφρική, με θυμάμαι να χάνομαι με τις ώρες σ΄ ένδοξες εξερευνήσεις. Τότε ήσαν πολλά τα μέρη της γης που παρέμεναν παρθένα ακόμα και ανεξερεύνητα, κι όταν κάποιο φαινόταν να ελκύει πιο πολύ από τ΄άλλα το μυαλό μου, το άγγιζα με τα δάχτυλά μου και έλεγα: εκεί θα πάω σαν μεγαλώσω!

Ο Μάρλοου συνεχίζει στο βιβλίο:

Ανάμεσα σ΄ αυτά ήταν και ο Βόρειος Πόλος, θυμάμαι. Το λοιπόν δεν πήγα ποτέ εκεί, κι ούτε θέλω να πάω. Τέρμα η γοητεία… Τέρμα το μεγαλείο…Είχα επισημάνει και άλλα μέρη κοντά στον Ισημερινό αυτή τη φορά αλλά και σε κάθε γεωγραφικό μήκος και πλάτος. Πήγα πράγματι σε μερικά από αυτά, κι εκεί…Αλλά ας τα αφήσουμε αυτά για μια άλλη φορά. Ήταν ένα, το πιο μεγάλο, το πιο κενό και απάτητο να πούμε, που με τράβηξε περισσότερο από όλα τ΄άλλα, που το λαχτάρησα…»

Αυτό το πιο μεγάλο, το πιο κενό και απάτητο που τον τράβηξε ήταν η Αφρική. Το ταξίδι στην καρδιά της – στο κέντρο της, ως περιπέτεια κατάδυσης στη σκοτεινή ανθρώπινη συνθήκη, ως γλαφυρή περιγραφή της αποικιοκρατίας, ως ταξιδιωτικό ημερολόγιο μιας προσωπικής εμπειρίας, ως κριτική της βικτωριανής Αγγλίας αποτελεί τη νουβέλα του η Καρδιά του Σκότους, που θεωρείται και δικαίως αριστούργημα της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας. (Λέγεται μάλιστα ότι ανήκει στις πέντε καλύτερες του είδους της αγγλόφωνης λογοτεχνικής παραγωγής).

Μια επισκόπηση του πλήθους των κριτικών που έχουν γίνει για το έργο αυτό του Κόνραντ περιέχεται στο επίμετρο του Jean Deubergeue στην Ελληνική έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις Ερατώ (3) . Εκεί αναφέρεται φυσικά και η περίφημη ψυχαναλυτική ανάγνωση του Meyers. Συζήτηση έχει προκαλέσει επίσης η περίφημη κριτική του Νιγηριανού συγγραφέα Chinua Achebe. Ο Achebe κατηγορεί τον Κόνραντ για ρατσισμό όσον αφορά την εικόνα της Αφρικής που μεταφέρει. Όντως, το βιβλίο βρίθει από σκηνές παραφροσύνης, αγριότητας. Οι εκφράσεις «νέγρος», «άγριος», «κανίβαλος» είναι αυτές που χρησιμοποιούνται για τους Αφρικανούς. Είναι δυσδιάκριτο ποια είναι η οπτική του Μάρλοου και ποια του Κόνραντ, αλλά πρόκειται για την εικόνα του πρωτόγονου που μόνο εν μέρει έχει εξημερωθεί και άγεται και φέρεται από ανόητες προλήψεις και δεισιδαιμονίες.

Σήμερα πια αμφισβητείται το κατά πόσον όταν ένας συγγραφέας περιγράφει έναν τόπο το κάνει κυριολεκτικά. Το τοπίο προσφέρεται μάλλον για να απεικονίσει τη δική του ψυχική γεωγραφία. Ποιος άραγε πιστεύει ακόμα ότι το ταξίδι του Οδυσσέα ήταν κάτι διαφορετικό από μια μυητική διαδικασία προς την κατάκτηση της ανθρώπινης κατάστασης; Ποιος θεωρεί ότι η Σκιάθος στον Παπαδιαμάντη είναι κάτι άλλο από ένα εσωτερικό τοπίο; Η επιλογή της συγκεκριμένης Ηπείρου που υπέστη τόσες ταλαιπωρίες – ήδη από την εποχή του Κόνραντ – για να θυμηθούμε μόνο το δουλεμπόριο και την αποικιοκρατία – έστω και ως πρόσχημα για να αποδοθεί η αρχέγονη, παράλογη συνθήκη του σκότους της ανθρώπινης παραφροσύνης και του "πρωτογονισμού", στην οποία εν τούτοις ο λευκός άνθρωπος αναγνωρίζει την μακρινή του συγγένεια, αδιαφορώντας για την ανθρώπινη υπόσταση αυτής της Ηπείρου, δεν συγχωρείται,όσο και αν αυτό αποτελεί δικαιολογία . Η δράση προκαλεί αντίδραση, και οι σύγχρονοι Αφρικανοί που δικαίως θίγονται αναγνωρίζοντας τους προγόνους τους στις φιγούρες των «αγρίων» θεωρούν ότι πρέπει να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς τους με αυτή την παράδοση της δυτικής λογοτεχνίας με ένα πάθος που – δεν εννοώ τον Achebe φυσικά – οδηγεί σε εμπάθεια και σε προγραφές, και σε καταλόγους απαγορευμένων βιβλίων στα «μαύρα κολλέγια» της Αμερικής. Σε αυτά τα απαγορευμένα είναι και ο αγαπημένος μου Χωκ Φιν γιατί ο συγγραφέας του δεν πρόσεχε και χρησιμοποιούσε κατά κόρον τη λέξη «νέγρος».

Επιστρέφουμε στο πάθος του παιδιού – Μάρλοου στους χάρτες. Το πάθος που κάνει τους συγγραφείς των βιβλίων φαντασίας να παραθέτουν απεικονίσεις αυτού του «άλλου» τόπου στις πρώτες σελίδες τους. Τα Νησιά της Μοναξιάς στη Νάρνια του Cs Lewis, Η Γεωθάλασσα της Ursula le Guin, Η Μέση Γη στον Άρχοντα των Δακτυλιδιών του Tolkien ιχνογραφούν ατόφια τοπία από το χώρο της φαντασίας που κρύβουν μέσα τους οι συγγραφείς τους.
Οι απεικονίσεις αυτές, που κάποτε τηρούν τον αυστηρό κανόνα της κλίμακας(*), επιτρέπουν στον συγγραφέα να δεσμεύεται απέναντι στους αναγνώστες του με μια άλλη τέχνη από αυτή του λόγου μια και από ότι φαίνεται ο λόγος δεν επαρκεί για να εκφραστεί ο κόσμος της φαντασίας:

«Μου φαίνεται ότι προσπαθώ να σας διηγηθώ κάτι το άπιαστο, ένα όνειρο. Σαν να πρόκειται για μια προσπάθεια μάταιη, μια που τίποτε δεν μπορεί να αποδώσει την αίσθηση του ονείρου, αυτό το αμάγαλμα παραλογισμών, έκπληξης, ζάλης, αμηχανίας και αγωνίας – αυτή την αίσθηση του να είσαι δεσμώτης του απίθανου, που είναι η ίδια η ουσία των ονείρων…»

λέει ο Μάρλοου στην Καρδιά του Κτήνους.

Η προσφυγή στη ζωγραφική «την τέχνη του Ραφαήλ» θα κάνει τον εμπνευστή του περίφημου χάρτη της Νήσου των Θησαυρών, να αναφερθεί στον εαυτό του, στο αγόρι που ζωγράφιζε με πάθος χάρτες αγνοώντας αυτό που θα συνέβαινε στο μέλλον, στο έργο που θα αποθέωνε το χάρτη σαν αντικείμενο πόθου, υποσχέσεων ευτυχίας, σαν κάτι που για να το αποκτήσεις άξιζε η προδοσία, η σύγκρουση και η περιπέτεια.

«Έχω ακούσει πως υπάρχουν άνθρωποι που δεν τους αρέσουν οι χάρτες και δυσκολεύομαι να το πιστέψω. Τα ονόματα και οι μορφές των δασότοπων η πορεία που ακολουθούν οι δρόμοι και τα ποτάμια, τα προϊστορικά ανθρώπινα χνάρια που ακόμα διακρίνει κανείς στους λόφους και τις κοιλάδες, οι μύλοι και τα ερείπια, οι λίμνες και τα περάσματα, ίσως ακόμα κάποιο μενίρ ή ο κύκλος των δρυίδων στο χερσότοπο, αποτελούν όλα ανεξάντλητη πηγή ενδιαφέροντος για κάθε άνθρωπο που έχει μάτια να δει ή ένα δράμι φαντασίας για να καταλάβει! Δεν υπάρχει παιδί που να μη θυμάται τον εαυτό του ν΄ακουμπάει το κεφάλι του στο γρασίδι και να βλέπει το μικροσκοπικό δάσος να κατακλύζεται από στρατιές ξωτικών.

Κάπως έτσι κοντοστάθηκα πάνω από
το χάρτη του «Νησιού των Θησαυρών», οι μελλοντικοί ήρωες του βιβλίου άρχισαν να ξεπροβάλουν ολοκάθαρα μέσα από φανταστικά δάση. Τα καφετιά τους πρόσωπα και τα αστραφτερά τους όπλα ξεφύτρωσαν μπροστά μου από τα πιο απίθανα σημεία, καθώς περνούσαν πέρα δώθε, πολεμώντας και κυνηγώντας θησαυρούς, σε αυτά τα λίγα τετραγωνικά εκατοστά επίπεδου χαρτιού…»

Αυτά γράφει ο Robert Louis Stevenson στο δοκίμιό «Το πρώτο μου βιβλίο: το νησί των θησαυρών» (5).

Μια διαφορετική ανάγνωση του βιβλίου:

Επιστρέφοντας λοιπόν στο παιδικό πάθος του Μάρλοου, που όπως αναφέρει ο Said αποτελεί μεταμφιεσμένη παρόρμηση για εξερεύνηση και κατάκτηση, θα επιχειρήσουμε μια ανάγνωση του βιβλίου θεωρώντας αντίστροφα τη δεδομένη πορεία της εξερεύνησης και της κατάκτησης ως απόπειρα χαρτογράφησης.

Για ποια χαρτογράφηση...

Εννοείται ότι η προσπάθεια χαρτογράφησης που μας αποκαλύπτεται, αν πάρουμε στα σοβαρά το παιδικό πάθος του Μάρλοου, δεν είναι μόνο μια χαρτογράφηση του εξωτερικού κόσμου, της Αφρικής και του Κονγκό, αλλά ακολουθεί αναπόφευκτα και την εσωτερική κατάδυση στην ψυχική γεωγραφία του σκότους. Δίπλα δηλαδή στις άλλες αναγνώσεις και ερμηνείες του βιβλίου, χωρίς να τις αμφισβητεί ή να τις αντικρούει, ως «έκφραση» στο δισδιάστατο χώρο του χαρτιού, ως πλοήγηση στη ζούγκλα της Αφρικής, ως ψυχική λαβυρινθική εμπειρία του αβυσσαλέου σκοτεινού κέντρου, βρίσκεται η απόπειρα χαρτογράφησης και η αντίσταση του ταξιδιού σε αυτήν.

Θα ξεκινήσουμε λοιπόν, για να παρακολουθήσουμε την πορεία του Μάρλοου προς το «απάτητο κενό». Η Αφρική ως terra incognita, ως κενή και χωρίς ονόματα για τον επισκέπτη που εθελοτυφλεί μπροστά στην αλήθεια του ότι αυτή η Ήπειρος κατοικείται εδώ και 40.000 χρόνια όπως αποκαλύπτουν σήμερα οι ανθρωπολογικές έρευνες για τους Πυγμαίους, για να μην αναφέρουμε φυσικά το σκελετό της Λούσυ (επρόκειτο όμως για τον αυστραλοπίθηκο Afarensis). Οι κάτοικοι και τα χωριά τους εμφανίζονται ως απειλή για τον εξερευνητή που αναζητά με απληστία το ελεφαντόδοντο και τον κατασκοπεύουν για ...να τον φάνε άραγε;

Θα ακολουθήσουμε λοιπόν χωρίς άλλες αμφισβητήσεις την πορεία του Μάρλοου και θα αποδεχτούμε για λίγο τη εικόνα του κενού που έχει για την Αφρική, εικόνα που ούτως ή άλλως αρχίζει ήδη από την εποχή του να μεταβάλλεται μια και ο λευκός άποικος, ως άλλος Δημιουργός, με την ονοματοδοσία των στοιχείων του τοπίου, τους έδινε υπόσταση, και τα ανέσυρε από την ανυπαρξία:

« Μεγάλωσα, και εν τω μεταξύ, το μέρος εκείνο δεν έμεινε πια κενό όπως παλιά. Με το πέρασμα το χρόνου, γέμισε με ποτάμια και λίμνες κι ονόματα. Έπαψε να είναι το κενό μέρος που είχα λαχταρήσει, έπαψε να είναι ένας χώρος θελκτικού μυστηρίου, ένα λευκό τετράγωνο κομμάτι γης για να ονειροπολεί ένδοξα πάνω του ένα παιδί.»

Τον γοητεύει όμως το ποτάμι, ο ποταμός Κόνγκο,

«ήμουν γοητευμένος από την Ιδέα του ποταμού»

διηγείται στους φίλους του σε ένα ποταμόπλοιο στον Τάμεση και αποφασίζει, πάση θυσία, να το διασχίσει.

Αρχίζει λοιπόν η περιπέτεια, η προσπάθεια να βρει δουλειά σε μια Βελγική Εταιρεία που θα του επέτρεπε να «μπαρκάρει» σε ένα ποταμόπλοιο – μην ξεχνάμε ότι το Κονγκό ήταν προσωπική ιδιοκτησία του βασιλιά του Βελγίου Λεοπόλδου του ΙΙ – και η είσοδός του στα γραφεία της Εταιρείας σημαδεύεται από δυο γυναίκες που πλέκουν ασταμάτητα στην είσοδο

– «σαν να φρουρούσαν την Πύλη του Σκότους, πλέκοντας ακατάπαυστα θαρρείς μαύρο νήμα» -

ο μίτος της Αριάδνης; Ποιος ξέρει.

Το πρώτο πράγμα που θα συναντήσει είναι ένας χάρτης στον τοίχο:

«Στον τοίχο ένας μεγάλος γυαλιστερός χάρτης, μαρκαρισμένος μ’ όλα τα χρώματα της ίριδας. Έβλεπες πιο πολύ κόκκινο, σημάδι πως μια πραγματική δουλειά είχε γίνει σ’εκείνη την περιοχή, αρκετό μπλε, λίγο πράσινο, κάτι από πορτοκαλί και, πέρα, στην ανατολική ακτή, ένα κομμάτι πορφύρας για να δείξει ότι οι γλεντζέδες πιονιέροι της προόδου, πίνουν ήδη εκεί την ξανθιά τους μπίρα. Εγώ δεν θα πήγαινα εκεί. Θα πήγαινα στο κίτρινο. Κατευθείαν στο κίτρινο κέντρο.»

Η επίσκεψη του Μάρλοου (και του ίδιου του Κόνραντ πριν από αυτόν) συμπίπτει με τον «διαμερισμό» της Αφρικής ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης (1880 με 1890). Παλαιότερα, όπως εύστοχα αναφέρει η ανθρωπολόγος Candice Bradley στο άρθρο της "Africa and Africans in Conrad’s Heart of Darkness" (6), σε μια σκηνή της ταινίας Πέρα από την Αφρική, ο φίλος της Κάρεν Μπλίξεν Μπέρκλευ Κόουλ της ψυθιρίζει με μυστηριώδη φωνή την ώρα του δείπνου:

«Πρόσεχε!».

Τον κοιτάει απορημένη και τότε αυτός της θυμίζει τους χαρτογράφους του παλιού καιρού, που ζωγράφιζαν χάρτες του κόσμου και όταν έφταναν στην άκρη έγραφαν:

«από δω και πέρα υπάρχουν δράκοι».

Και η Κάρεν Μπλίξεν κοιτάει τρομαγμένη:

«είναι εδώ που είμαστε τώρα;»

Αυτό θυμίζει τα λόγια του Πλούταρχου, στην αρχή του «Θησέα» όταν παρομοιάζοντας τον προσανατολισμό στο χώρο του μύθου με το ταξίδι σε ανεξερεύνητες περιοχές του χώρου, όπως τους παριστάνουν οι «πίνακες»/χάρτες των γεωγράφων γράφει:

«τα δ΄ επέκεινα τερατώδη και τραγικά.»

Αυτό το επέκεινα, το κενό είναι που αρχίζει να γεμίζει με τα διάφορα χρώματα που συμβολίζουν τις ζώνες επιρροής των χωρών. Τα χρώματα μπορούν να αλλάξουν, ανάλογα με τις μεταβολές σε αυτές τις επιρροές. Το κόκκινο και το μπλε ήταν η Αγγλία και η Γαλλία, το πορτοκαλί η Πορτογαλία και ο Μάρλοου όδευε προς το κίτρινο, που ήταν η προσωπική ιδιοκτησία του βασιλέως του Βελγίου.

Τέτοιοι χάρτες με χρωματιστές σημαίες ή καρφίτσες για να σημειώνουν τις ζώνες επιρροής ήταν αναρτημένοι στα ελληνικά καφενεία κατά τη διάρκεια του Ρωσοιαπωνικού πολέμου και οι θαμώνες έβλεπαν τα πεδία των μαχών να ζωντανεύουν – όπως οι πειρατές στους χάρτες του Στήβενσον – και φώναζαν δίνοντας οδηγίες στο Ρώσο στρατηγό:

«δεξιότερα Κουροπάτκιν!»

Η επιστημονική γνώση που συγκαλύπτει τη βουλιμία, η επιστημονική γνώση που είναι η ίδια βουλιμία, όπως εύστοχα γράφει ο E. Said στον Οριενταλισμό του, όταν αναφέρεται στον Ναπολέοντα και την εκστρατεία της Αιγύπτου.Εκεί, ο Ναπολέων συνοδευόμενος από τους επιστήμονες/οριενταλιστές θα επιχειρούσε να αποκρυπτογραφήσει οποιοδήποτε μυστικό θα είχε για αυτόν η Αίγυπτος. Τα πάντα έχουν μια συνιστώσα επιστημονικής ανακάλυψης:
Έτσι και ο γιατρός, κάνει μετρήσεις με το διαβήτη στο κρανίο του Μάρλοου που τις συσχετίζει με τις ψυχικές ασθένειες όσων ταξιδεύουν στην Αφρική.

«Αυτό θα είναι το δικό μου μερίδιο από τους καρπούς που θα δρέψει η πατρίδα μου από τις θαυμάσιες κτήσεις της. Τα πλούτη τα αφήνω για τους άλλους.»

Αρχίζει λοιπόν το ταξίδι του Μάρλοου για το κέντρο της ηπείρου που όμως είναι τόσο σοβαρό και επικίνδυνο και που του προκαλεί αμηχανία:

«είχα την αίσθηση ότι φεύγω όχι για το κέντρο μιας ηπείρου αλλά για το κέντρο της γης» …παρά το ότι «δεν τόχα σε τίποτα να φεύγω για μέρη μακρινά με την ίδια ευκολία που διασχίζει κάποιος μια διασταύρωση».

Η φράση αυτή, με τη συσχέτιση της μικρής με τη μεγάλη κλίμακα του ταξιδιού, αποτελεί την πρώτη αναφορά στο δικό του χάρτη – αυτόν που θα χαρτογραφήσει κατανοώντας το ταξίδι του.

Η χαρτογράφηση – από το μεγάλο στο μικρό – από την πλοήγηση στην αποτύπωση, αλλά και η δια της αποτύπωσης δημιουργία του μεγάλου είναι αυτό που επιτελείται κατά τη διάρκεια του ταξιδιού:

«Το να κοιτάς τις ακτές καθώς κυλάει απαλά το πλοίο δίπλα τους, είναι σαν να κοιτάζεις ένα αίνιγμα. Είναι εκεί μπροστά σου χαμογελαστές, συνοφρυωμένες, προκλητικές, μεγαλοπρεπείς, μοχθηρές, γελοίες ή άγριες. Είναι εκεί πάντα οι ακτές άφωνες, βουβές. Είναι σαν να σου ψιθυρίζουν. Έλα! Έλα και θα δεις σαν να σου λένε. Ετούτες έμοιαζαν λες και η φτιάξη τους δεν είχε ακόμα περατωθεί.»

Το τοπίο που θα μετατραπεί σε χάρτη αποκτά ιδιότητες χάρτη:

«Εδώ κι εκεί έβλεπα μικρά πλοιάρια με τη σημαία τους να ανεμίζει. Βλέπαμε παμπάλαια κτίρια, που έμοιαζαν από απόσταση πιο μικρά κι από κεφάλια καρφίτσας.»

«Κάθε μέρα οι ακτές έμοιαζαν απαράλλαχτες λες και δεν πλέαμε»

Πόσο δύσκολη είναι όμως η κατανόηση της ουσίας παρά την ονοματοδοσία των τόπων:

«Περάσαμε […]από εμπορικούς σταθμούς με ονόματα όπως ο Μεγάλος Μπάσαμ ή ο μικρός Ποπό. Ονόματα που έμοιαζαν να ανήκουν σε μια αξιοθρήνητη φαρσοκωμωδία που παιζόταν θαρρείς με φόντο ένα δυσοίωνο, μαύρο παραπέτασμα[…]
Κι ολόγυρα η νωθρή θάλασσα, η μονοτονη σκοτεινιά της ακτής, με κρατούσαν δέσμιο μιας πένθιμης και παράλογης αυταπάτης»

Η φύση «κρύπτεσθαι φιλεί» σύμφωνα με τον σκοτεινό Ηράκλειτο.

«Η ακτή προστατευόταν, θαρρείς, από τα κύματα που πάφλαζαν εκεί, αγριεμένα κι επικίνδυνα, λες και η Φύση η ίδια ήθελε να αποθαρρύνει κάθε εισβολέα.»

Αργότερα, για να περιγράψει μια πεζοπορία διακοσίων μιλλίων – απίστευτο! – χρησιμοποιεί μια μεταφορά εξ ίσου απίστευτη, αυτή του λαβυρίνθου.

«Δεν έχω και πολλά να σας πω για κείνη τη διαδρομή. Μονοπάτια κι άλλα μονοπάτια, και παντού μονοπάτια. Ένα ατελείωτο δίκτυο από μονοπάτια απλωνόταν σ΄όλη την περιοχή, ανάμεσα από ψηλά αγριόχορτα, θάμνους, λόχμες, μικρούς καταρράχτες, πετρώδεις λοφίσκους, πυρωμένους από την κάψα του ήλιου.»

Το ταξίδι στο κέντρο, στην άβυσσο, στο σκοτάδι προϋποθέτει την περιπλάνηση σε ένα λαβύρινθο από μονοπάτια, όπως ακριβώς η Κόλαση του Δάντη αποτελεί ένα λαβύρινθο με τον Διάβολο να καταλαμβάνει το κέντρο της.

Η αγωνία για την επιτυχία της αποστολής παίρνει μεταφυσικές διαστάσεις:

«Μπορούσαμε άραγε να κουμαντάρουμε εκείνο το Βουβό Πράγμα, ή ήταν εκείνο που μας κουμαντάριζε τελικά;»

Είναι αδύνατη η «περιγραφή» ή η αφήγηση:

«Μου φαίνεται σαν να προσπαθώ να σας διηγηθώ κάτι το άπιαστο, ένα όνειρο. Σαν να πρόκειται για μια προσπάθεια μάταιη, μια που τίποτα δεν μπορεί να αποδώσει την αίσθηση του ονείρου, αυτό το αμάλγαμα παραλογισμών, έκπληξης, ζάλης, αμηχανίας και αγωνίας…
Είναι αδύνατον να αφηγηθείς την εμπειρία μιας ορισμένης εποχής, ενός βίου – αυτό που αποτελεί την αλήθεια το νόημά της, την περίπλοκη και βαθιά ουσία της…Είναι αδύνατον…Ζούμε όπως ονειρευόμαστε…μόνοι!»
Η προσπάθεια της περιγραφής/αφήγησης συνεχίζεται με συνεχείς αναφορές στις αντιστάσεις της ζούγλας, της ακτής του ποταμού και της λάσπης να δοθούν στην πρόσβαση, στην κατανόηση και την περιγραφή.

Ακολουθεί μια παράγραφος από την οποία σας αντιγράφω μεγάλα αποσπάσματα, μια και το ταξίδι, που έχει μετατραπεί στην αναζήτηση του μυθικού, σοφού Κουρτς, γίνεται μια αλληγορία της κατάδυσης προς τα μέσα:

«Η πλοήγηση στον ποταμό ήταν σαν ένα ταξίδι μέσα στο χρόνο, προς τα πίσω, προς την αρχέγονη πραγματικότητα του κόσμου, τότε που η βλάστηση οργίαζε παντού και οι μόνοι βασιλιάδες ήταν τα δέντρα. Ο άδειος ποταμός, η μεγαλειώδης σιγή, η απροσπέλαστη ζούγκλα! […] Μπορούσες να χαθείς σε αυτό το ποτάμι όπως σε μια έρημο. […] υπάρχουν στιγμές που το παρελθόν σου επιστρέφει, σου δίνεται ξανά. Κι εκεί το παρελθόν μου ερχόταν σαν ανήσυχο και ταραγμένο όνειρο, σαν ενθύμηση που σ΄ αφήνει κατάπληκτο ανάμεσα σ΄εκείνη την συντριπτική πραγματικότητα, σ’ εκείνον τον αλλόκοτο κόσμο της βλάστησης, του νερού και της σιωπής. Η ακινησία, η επιβλητική ακινησία γύρω μας δεν θύμιζε γαλήνη. Ήταν η ακινησία μιας αδυσώπητης δύναμης που παραμόνευε με προθέσεις ανεξιχνίαστες. Είχες την αίσθηση ότι η φύση εκεί σε κοίταζε με ένα βλέμμα εκδίκησης. […]
Έπρεπε να βρίσκω το δρόμο μέσα σ΄εκείνο το λαβύρινθο από παραποτάμους και κανάλια, πιο πολύ οδηγούμενος από ένα είδος έμπνευσης»

Αυτός ο ανεξιχνίαστος ποταμός, το Βουβό Πράγμα που σου επιστρέφει το παρελθόν και σε παρακολουθεί κακόβουλα με εκδικητική διάθεση, ίσως είναι ο προάγγελος του Ωκεανού των Αναμνήσεων του Σολάρις του Σ. Λεμ, ίσως όμως και οι δύο να προέρχονται από την ίδια αρχέγονη υδάτινη εικόνα…

Η εξωγήινη διάσταση είναι κοινή και στους δυο:

«Ήμασταν σαν περιπλανώμενοι σε μια προϊστορική χώρα, σε μια χώρα που θύμιζε άγνωστο πλανήτη…»
«…γιατί ταξιδεύαμε μέσα στη νύχτα των απαρχών της ανθρωπότητας, των πρώτων αιώνων που είχαν χαθεί για πάντα, δίχως ν΄αφήσουν ίχνη πίσω τους, δίχως ν΄αφήσουν αναμνήσεις…
Εκεί η γη δεν έμοιαζε με γήινη…»

Σε αυτή την κρυπτική και αφιλόξενη φύση αρχίζουν να αποκαλύπτονται τα σημάδια της αποκρυπτογράφησης, της πρότερης παρουσίας του ανθρώπου (λευκού εννοείται γιατί για τον Μάρλοου οι ιθαγενείς κάτοικοι είναι κάτι σαν τους δαίμονες της κολάσεως):

«Αποβιβαστήκαμε στην όχθη, πλησιάσαμε και είδαμε, πλάι στα κούτσουρα, μια σανίδα. Πάνω της ήταν γραμμένο κάτι με μολύβι. Τα γράμματα ήταν μισοσβησμένα, καταφέραμε όμως να βγάλουμε νόημα»

Η σωτηρία και η κατανόηση είναι ο λόγος – κάτι που στερούνται οι ιθαγενείς – «η δική μου η φωνή είναι ομιλία», το κείμενο, το βιβλίο,

«κοντά στην πόρτα είδα καταγής ένα βιβλίο […] έμοιαζε βιβλίο πληκτικό, σχολαστικό πολύ και ήταν γεμάτο διαγράμματα και απωθητικούς πίνακες με στοιχεία και νούμερα […] κράτησα στα χέρια μου εκείνο το θαυμαστό κατάλοιπο του παρελθόντος με τη μεγαλύτερη δυνατή τρυφερότητα, από φόβο μη διαλυθεί…

Ήταν ένα θαύμα να πέσει στα χέρια μου ένα βιβλίο εκεί πέρα. Κι ακόμα μεγαλύτερη ήταν η έκπληξή μου σαν είδα σημειώσεις με μολύβι στο περιθώριο των σελίδων. Δεν μπορούσα να πιστέψω στα μάτια μου! Ήταν μάλλον σε κάποιον κώδικα. Εκπληκτικό! …
Γλίστρησα το βιβλίο στην τσέπη μου, και ένιωσα σαν να με βγάζουν βίαια μέσα από το καταφύγιο μιας παλιάς και δοκιμασμένης φιλίας…»

Και πάλι η υπόμνηση του χάρτη – της κλίμακας του μικρού και του μεγάλου, του μακριά και του κοντά:

«Καμιά φορά διάλεγα με το βλέμμα μου ένα δέντρο που υψωνόταν στο βάθος μπροστά μας και το παρακολουθούσα να μεγαλώνει, για να αισθανθώ ότι πράγματι προχωρούσαμε, για να νιώσω ότι πράγματι μειώνεται η απόστασή μου από τον Κουρτς.»

Και η λαβυρινθική εμπειρία:

«το δίχως άλλο θα πέφταμε κάποια στιγμή πάνω σε μιαν όχθη χωρίς να ξέρουμε αν είναι αριστερή ή δεξιά»

«Οι όχθες έμοιαζαν ίδιες»

Και η προσέγγιση του Κουρτς, του νοήματος, του Μεγάλου Χαρτογράφου:

«ποτέ δεν τον φαντάστηκα σαν ένα είδος δράσης, αλλά πάντα σαν ένα είδος λόγου! Ο άνδρας αυτός ήταν μια φωνή!
Επρόκειτο για ένα προικισμένο πλάσμα και η ικανότητά του να ομιλεί, ήταν τα λόγια του, ήταν το χάρισμα της έκφρασης. Το πιο θαυμαστό, το φωτεινό, το εκστατικό και περιφρονημένο, χάρισμα της έκφρασης, αυτό το παλλόμενο ρεύμα φωτός, αυτή η δόλια ροή μέσα από την καρδιά ενός απροσπέλαστου σκότους.»

Ο άνθρωπος αυτός ήταν και κείμενο:

΄Ηταν όλες οι χώρες του χάρτη μαζί:

«Η μητέρα του ήταν κατά το ήμισυ Αγγλίδα κι ο πατέρας του κατά το ήμισυ Γάλλος. Όλη η Ευρώπη συνέβαλε στη σύλληψη και τη δημιουργία του κυρίου Κουρτς. Αργότερα έμαθα ότι η Διεθνής Εταιρεία για την Καταστολή των Πρωτόγονων Εθίμων τον είχε κρίνει κατάλληλο και τον είχε επιφορτίσει με την σύνταξη μιας αναφοράς για την κατάσταση εκεί»

Αυτό είναι λοιπόν – ο άποικος που θα χαρτογραφήσει – θα περιγράψει – θα συντάξει αναφορά από τη σκοπιά της «Καταστολής των Πρωτογόνων Εθίμων».



Ο βοηθός, ο προπομπός του Κουρτς, είναι ο αρλεκίνος – ο άνθρωπος χάρτης:

«Μου θύμιζε αρλεκίνο. Τα ρούχα του ήταν φτιαγμένα από καφέ λινάτσα και ήταν γεμάτα μπαλώματα – μπλε, κόκκινα και κίτρινα μπαλώματα στους αγκώνες, μπαλώματα στα γόνατα»

Ο Αρλεκίνο και άλλοι δαίμονες οδηγούν τις ψυχές από το λάκκο της κολάσεως για το Δάντη και το Βιργίλιο (Πίνακας του Giovanni di Paolo, 15ος αιώνας)

Με τα χρώματα του χάρτη στο σώμα του και τον γνωστό συμβολισμό του αρλεκίνου σαν εκπρόσωπος του διαβόλου, ο άνθρωπος αυτός είναι ο υπηρέτης του Χαρτογράφου Κουρτς. Σε αυτόν ανήκει το βιβλίο που βρήκε ο Μάρλοου και οι σημειώσεις που θεωρούσε κρυπτογραφημένες είναι ρωσικά – ο αρλεκίνος είναι Ρώσος. Ο Πολωνός Κόνραντ, που ο πατέρας του διώχτηκε και εξορίστηκε από τους Ρώσους μάλλον δεν επιλέγει τυχαία την πατρίδα του Αρλεκίνου.

«Η μια του τσέπη (ανοιχτή κόκκινη) ήταν γεμάτη σφαίρες. Στην άλλη (σκούρα μπλε) είχε βάλει το βιβλίο»

Ο συμβολισμός είναι παραπάνω από προφανής. Τα χρώματα της Αγγλίας και της Γαλλίας και τα μέσα της επιβολής στην Αφρική.


Το βιβλίο τελειώνει με τις αλλεπάλληλες παραδόσεις/αποσιωπήσεις της περίφημης αναφοράς του Κουρτς, του χάρτη που κατασκεύασε . Δεν έκανε όμως μόνο αυτό. Ο Κουρτς είχε ζωγραφίσει μια ελαιογραφία μιας γυναίκας, ένα πίνακα ζωγραφικής που ο Μάρλοου παρατηρεί με θαυμασμό σε κάποιον από τους σταθμούς του ταξιδιού του.

Ομιλία, φωνή, γραπτός λόγος, ζωγραφική:
Ποιο ήταν ακριβώς το επάγγελμα του Κουρτς;

«Στην αρχή νόμιζα ότι ήταν ζωγράφος που έγραφε καμιά φορά άρθρα σε εφημερίδες, ή ότι ήταν συγγραφέας που παράλληλα ζωγράφιζε…»

Ο κόσμος της χαρτογραφίας διεκδικεί τον Κουρτς: Ανάμεσα στον «κόσμο του Ραφαήλ», τον κόσμο της ζωγραφικής του Στήβενσον και τον κόσμο της γραφής του λόγου, του παλλόμενου φωτός και του σκότους.

(*) Οι μελετητές του Τόλκιν έχουν προσπαθήσει να βρουν αν η γη είναι στρογγυλή ή επίπεδη με τριγωνισμό των αποστάσεων

(1) http://waxtablets.blogspot.com/2008/05/give-me-map.html

(2) Εd. Said, Οριενταλισμός Η πιο προκλητική σύγχρονη πολιτισμική μελέτη: Μια έντονη πολεμική της αντιμετώπισης που παραδοσιακά επιφυλάσσει η Δύση στην Ανατολή, Μετάφραση Φώτης Τερζάκης, εκδόσεις Νεφέλη 1996

(3) Τζ. Κόνραντ, Η καρδιά του σκότους, Μετάφραση Ίκαρος Μπαμπασάκης, Εκδ. Ερατώ, 2000

(4) Chinua.Achebe, "An Image of Africa: Racism in Conrad's Heart of Darkness." στο http://social.chass.ncsu.edu/wyrick/debclass/achcon.htm

(5) Robert Louis Stevenson, Περί της ηθικής του συγγραφικού επαγγέλματος και άλλα δοκίμια, μετάφραση Κατερίνα Ηλιοπούλου – Νάσια Ντινοπούλου, εκδόσεις PRINTA.

(6) Candice Bradley, Africa and Africans in Conrad's Heart of Darkness στο www.lawrence.edu/fast/bradleyc/heart.html

Το κείμενο αυτό βασίζεται σε ένα παλαιότερο ποστ των Πινακίδων.