Η Χίλαρυ και οι παραφθορές της μνήμης

Τα θέματα που προτιμώ να σχολιάζω είναι στο περιθώριο του χρόνου. Όχι φυσικά το στροβιλιζόμενο και σφύζον περιθώριο που περιγράφει ο Μίχαελ Έντε στο υπέροχο βιβλίο του Μόμο, όπου φτάνει κανείς στην «πηγή» της παραγωγής του χρόνου περνώντας από μια δίνη και όπου για να προχωρήσεις μπροστά πρέπει να βαδίσεις ανάποδα μια και ο χρόνος εκεί τρέχει προς τα πίσω. Σε αυτό όμως θα επανέλθω.

Το περιθώριο του χρόνου και η σπουδή της μνήμης αντιδιαστέλλεται στην επικαιρότητα που είναι «ο θόρυβος που ακούγεται από το παράθυρο», για να δανειστούμε την έκφραση που χρησιμοποιεί ο Ίταλο Καλβίνο, διαφοροποιώντας την ανάγνωση των κλασσικών από αυτήν της σύγχρονης λογοτεχνίας.

Η επικαιρότητα άλλωστε δεν χαρακτηρίζεται από τη μνήμη αλλά ακριβώς από το αντίθετο της, τη λήθη. Στο παρακάτω απόσπασμα από «Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης» ο Μίλαν Κούντερα πιστεύω το περιγράφει πολύ εύστοχα, αντλώντας από την επικαιρότητα της εποχής εκείνης:

«Η δολοφονία του Aλιέντε επισκίασε γρήγορα τη ρωσική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, η σφαγή του Μπαγκλαντές έκανε να ξεχαστεί ο Αλιέντε, ο πόλεμος στην έρημο του Σινά φίμωσε το κλάμα του Μπαγκλαντές, το μακελειό στην Καμπότζη έκανε να ξεχαστεί το Σινά και το ένα έφερνε το άλλο ως την απόλυτη λήθη των πάντων για τα πάντα.»

Αυτά όλα αναγκάζομαι να τα αναφέρω για να υπερασπιστώ τις φθορές της μνήμης που οι ψυχολόγοι επικαλούνται για να δικαιολογήσουν τα επικοινωνιακά ψεύδη της Χίλαρι Κλίντον στον αγώνα για το χρίσμα του κόμματος των Δημοκρατικών. Σε δημοσίευμα της εφημερίδας Τα Νέα του Σαββατοκύριακου, αναφέρεται μεταξύ άλλων, ότι

« η μυθοπλασία αποτελεί σημαντικό κομμάτι στην αίσθηση της ταυτότητας που έχει η Χίλαρυ. Αυτό ισχύει για όλους μας. Η μνήμη δε λειτουργεί σαν βιντεοκασέτα: την ξαναγράφουμε διαρκώς, ανάλογα με τις ψυχολογικές μας ανάγκες. Όσο πιο πολύ έχουμε ανάγκη να δικαιωθούμε στο παρόν τόσο πιο πολύ προσαρμόζουμε το παρελθόν, εξηγούν ειδικοί στην εφημερίδα Independent. Είχε δίκιο ο Νίτσε που έλεγε ότι η περηφάνια πάντα νικά τη μνήμη όταν έχουμε κάνει κάτι λάθος. Πάνω λοιπόν που φαινόταν ότι η Χίλαρι Κλίντον είχε αρχίσει να νικά τον Ομπάμα, η ανάγκη της να φτιάξει ένα καλύτερο παρελθόν την πρόδωσε.»
Αν η Χίλαρυ έκανε πραγματικά λάθος στο ότι θυμόταν ότι πήρε το όνομά της από τον Έντμουντ Χίλαρυ, που πάτησε το Έβερεστ, αυτό θα το έβλεπα με συμπάθεια.

Φοβάμαι όμως ότι λέει συνειδητά ψέματα.

Φοβάμαι ότι δεν διαφέρει από τους πολιτικούς που « είναι ικανοί να πουλήσουν στους άλλους το μέλλον με αντάλλαγμα το παρελθόν τους» (1). Στο χώρο της πολιτικής σκηνής κάποιοι πρωταγωνιστές παραχωρούν στον εαυτό τους παραπάνω "δικαιώματα" από τους άλλους πολίτες σαν να είναι, όπως έλεγε ο Στάλιν για τους συντρόφους του, "άνθρωποι από άλλη στόφα". Από ότι φαίνεται όμως δεν είναι – η λεκιασμένη φούστα της Μόνικα Λεβίνσκι αποδεικνύει - και συλλαμβάνονται οικογενειακώς κλέπτοντες οπώρες. Ωστόσο πιστεύω ότι «τα λάθη» αυτά δεν είναι λάθη αλλά ψεύδη. Το διακύβευμα της εξουσίας είναι τόσο μεγάλο που οι επικοινωνιακές ανάγκες επιστρατεύουν δάκρυα και τεχνητές συγκινήσεις και φυσικά ψευδείς αναμνήσεις. Είναι το ίδιο διακύβευμα που έκανε τα καθεστώτα του πρώην υπαρκτού να ρετουσάρουν ή και να σβήνουν πρόσωπα των πολιτικών τους αντιπάλων από τις φωτογραφίες για να κυριαρχήσουν στο παρελθόν.

Ποιος το περίμενε όμως, τόσα χρόνια μετά, ότι ο αντίλαλος της κατάκτησης του Έβερεστ από τον Χίλαρυ θα είχε τέτοιο επικοινωνιακό ρόλο στην προεκλογική εκστρατεία των Ηνωμένων Πολιτειών τόσο που η υποψήφια των Δημοκρατικών να λέει ότι πήρε το όνομά της από το επίθετο του Χίλαρυ. Όμως η κατάκτηση του Έβερεστ έγινε έξι χρόνια μετά τη γέννηση της κυρίας Κλίντον. Θα μπορούσε βέβαια να είχε ονομαστεί Βέντρις μια και πριν από πενήντα πέντε χρόνια, στις 24/06/53, την ίδια μέρα με την κατάκτηση του Έβερεστ, ο αρχιτέκτων Michael Ventris , σε μια δημόσια διάλεξη περιέγραψε την αποκρυπτoγράφηση της Γραμμικής Β.
Την επόμενη μέρα, οι Times ανέφεραν το γεγονός δίπλα σε ένα σχόλιο με θέμα την πρόσφατη κατάκτηση του Everest.

(1) Μίλαν Κούντερα, Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης, μτφ. από τα τσέχικα Αντρέας Τσάκαλης, εκδόσεις Οδυσσέας, 1982

Μικρό Φτερό

Σαν σήμερα, στις 27 Μαρτίου του 1973, το Μικρό Φτερό (Sacheen Littlefeather), μια νεαρή ακτιβίστρια από την φυλή των Απάτσι, εμφανίστηκε στην τελετή απονομής των Όσκαρ φορώντας την εθνική ενδυμασία του λαού της.

Κρατούσε στα χέρια της ένα κείμενο του Μάρλον Μπράντο(1)  και έκανε μια σύντομη δήλωση 45 δευτερολέπτων – τόσο της επέτρεψαν μόνο να μιλήσει –  για να ενημερώσει το κοινό και τους δημοσιογράφους ότι  εκείνος δεν αποδεχόταν το βραβείο Καλύτερου Ηθοποιού για την ταινία Ο Νονός. Με τον τρόπο αυτό ήθελε να εκδηλώσει τη διαμαρτυρία του για την σφαγή των Ινδιάνων στη μάχη του Wounded Knee τον περασμένο αιώνα,  αλλά και για την  κακομεταχείρισή τους από τη βιομηχανία του θεάματος στην Αμερική.

Τότε το γεγονός σχολιάστηκε από τον τύπο της εποχής και μάλιστα θα έλεγα η χειρονομία της Sacheen Littlefeather συγκέντρωσε αρνητικά έως και κακόβουλα σχόλια. Ειπώθηκε ότι δεν ήταν πραγματική Ινδιάνα γεγονός που  η ίδια ακόμα και σήμερα απορρίπτει (2).  Ο  Μάρλον Μπράντο, που ήταν γνωστές οι απόψεις του γαι την υπεράσπιση της  υπόθεσης των Ινδιάνων, κατηγορήθηκε επίσης ότι δεν είχε το θάρρος να εμφανιστεί ο ίδιος και να εισπράξει τα γιουχαϊσματα και τις αποδοκιμασίες του κοινού.

Η εξέδρα των ΄Οσκαρ – του κατ’ εξοχήν λαμπερού χώρου του θεάματος – έγινε  η σκηνή για να βγουν στην επιφάνεια οι ανοιχτοί λογαριασμοί με το παρελθόν αλλά και με τη συνεχιζόμενη αδικία στο παρόν. Και αναπόφευκτα η πράξη αυτή του Μικρού Φτερού, σαν μια μικρή κορύφωση, μια θεαματική χειρονομία διαφοροποιείται αλλά και συνυπάρχει με αυτήν του Καθιστού Βούβαλου (3) όταν υποδυόμενος  τον εαυτό του στο σόου Άγρια Δύση - το πρώτο έργο κακομεταχείρισης των Ινδιάνων στην Αμερικάνικη ιστορία -   κατοχύρωνε εσαεί την παρουσία των του λαού του στην ¨Αγρια¨ Δύση.


(1) http://www.newsoftheodd.com/content/view/217/

(2) http://www.sacheenlittlefeather.net/pages/1/index.htm
(3) Ο Τατάνκα Ιγιοτάκε υποδυόμενος τον εαυτό του στο http://waxtablets.blogspot.com/2008/02/blog-post_24.html

Πηγές από το διαδίκτυο:
http://www.leninimports.com/brando_godfather_shop_poster.jpg

http://www.aaanativearts.com/sitting_bull_buffalo_bill.jpg
http://images.dawgsports.com/images/admin/Sacheen_Littlefeather_at_Oscars.jpg
http://www.theintellectualdevotional.com/blog/wp-content/uploads/2008/10/1oscars-gal-sacheen-littlefeather.jpg
http://www.legendsofamerica.com/photos-nativeamerican/WoundedKneeMasacre.jpg

Στη Νορμανδία του Φλωμπέρ: καλώντας τις αναμνήσεις να εκδηλωθούν

Η φωτογραφία πάνω αριστερά αλιεύτηκε από το www.abhadawesar.com/photos.html , το δικτυακό τόπο της συγγραφέως Abha Daweasar (Babyji, Anchor books) και ονομάζεται "ravages of time", οι φθορές του χρόνου. Είναι τραβηγμένη στη Νορμανδία, σε ένα ταξίδι «προσκύνημα;» της συγγραφέως στην Ευρώπη,από όπου συλλέγει τις φωτογραφίες που βλέπουμε αναρτημένες στο site της. Δίπλα στις «φθορές» υπάρχει μια άλλη – λεπτομέρεια – από το μνημείο προς τιμήν του Φλωμπέρ στη Ρουέν. Ενδεχομένως να αναζητούσε και αυτή τον Φλωμπέρ στη Ρουέν όπως ο ήρωας του βιβλίου του Τζούλιαν Μπαρνς, ο παπαγάλος του Φλωμπέρ (1), ο Άγγλος συνταξιούχος γιατρός που αναζητά μανιωδώς τα ίχνη του Φλωμπέρ - ίχνη που εκ πρώτης όψεως φαίνονται επουσιώδη. Το βιβλίο είναι μια συναρπαστική σπουδή στη ζωή και το έργο του συγγραφέως της Μαντάμ Μποβαρύ.

Το ορειχάλκινο άγαλμα που εικονίζεται πάνω δεξιά προέρχεται από άλλο δικτυακό τόπο. (2) Ακόμα και να μην πρόκειται για το ίδιο άγαλμα, η ιστορία του οποίου, οι ακρωτηριασμοί και οι μεταμορφώσεις του περιγράφονται από τον Μπαρνς στην αρχή του βιβλίου του, ωστόσο η φωτογραφία αυτή με τον τρόπο της, ανταποκρίνεται στο χιούμορ της περιγραφής του συγγραφέα.

Η φωτογραφία που βρίσκεται αριστερά όμως, μου θυμίζει περισσότερο την αναζήτηση του αφηγητή που τριγυρίζοντας στη Ρουέν μόλις φτάνει εκεί, προσπαθεί να αναγνωρίσει τα μέρη της από την εποχή που είχε βρεθεί εκεί βιαστικός το 1944 – μια και από ότι φαίνεται συμμετείχε στην Απόβαση της Νορμανδίας.
Παρά το ότι δηλώνει ότι «δεν βρήκα πολλά πράγματα για να χρωματίσω τις αναμνήσεις», πότε πότε ονόματα των δρόμων με αγγλική ή αμερικάνικη προέλευση, σκουριασμένα άρματα μάχης, τσιμεντένια μνημεία του πολέμου, όπως ξεπροβάλλουν αραιά και πού στο παραθαλάσσιο ήσυχο τοπίο, του θυμίζουν διακριτικά ένα παρελθόν που έχουν όλοι εγκαταλείψει.
Το αίσθημα της μελαγχολίας και της ματαίωσης που νιώθει για το παρελθόν που του ξεφεύγει αφήνοντας πίσω του αδιάφορα ίχνη, αποδίδεται με τη φράση:
«Φαλακροκόρακες είχαν αποικήσει αυτούς τους τεράστιους ογκόλιθους των παλιοσίδερων του πολέμου».

Τι ζητούσε τελικά; Να μην έχει αλλάξει το τοπίο με το πέρασμα του χρόνου; Να ξαναζήσει το παρελθόν ακριβώς όπως τότε; Μια επιστροφή μήπως; Μια επανάληψη; Κάτι που θα συνέβαινε όταν ο ίδιος θα βρισκόταν στο χώρο που ήταν η σκηνή που παίχτηκε το τότε;

Παρά το πέρασμα του χρόνου, το τοπίο αποδίδει στον επισκέπτη που επιστρέφει, λίγα θραύσματα από βιωμένες στιγμές. Οι αναμνήσεις, με έναν επίμονο τρόπο, αποζητούν όντως την παρουσία του χώρου γύρω τους για να εκδηλωθούν. Είναι σαν ο χώρος να περιέχει μια συμπληρωματική αλήθεια, μια συνθήκη ώστε αυτό να συμβεί. Αυτό που έρχεται όμως στην επιφάνεια είναι αναμνήσεις: ζωντανές ή αχνές αλλά πλασμένες από υλικό διαφορετικό από αυτό της πραγματικότητας.

Το παρελθόν ξεφεύγει, οι άνθρωποι όμως επιστρέφουν ή αποφεύγουν να το πράξουν για να μη θυμηθούν.

(1) Μπαρνς, Τζ. Ο παπαγάλος του Φλωμπέρ, Μετάφραση – επίμετρο Αλεξάνδρα Κονταξάκη, εκδόσεις Μεταίχμιο
(2) http://www.fest21.com/image/alex_in_rouen_with_flaubert

Η κιβωτός των στοχασμών και οι παγίδες της μνήμης

Φανταστείτε μια λεκάνη με παράξενα σκαλίσματα γύρω από το χείλος- ρούνους και σύμβολα άγνωστα - η οποία αναδίδει ένα ασημένιο φως. Το περιεχόμενό της, δεν μπορείς να καταλάβεις αν είναι υγρό ή αέριο αλλά στροβιλίζεται λαμπερό και ασημόλευκο σε έναν αέναο χορό. Η επιφάνειά του αναταράσσεται σαν το νερό στον άνεμο κι ύστερα θυμίζει σύννεφα που στροβιλίζονται σε ποικίλα σχήματα. "Μοιάζει σαν υγροποιημένο φως ή σαν στερεοποιημένος αέρας".

Αν το αγγίξεις, η ασημένια επιφάνεια αρχίζει να στροβιλίζεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και γίνεται διάφανη σαν γυαλί. Μετά μπορείς να δεις, σαν να πρόκειται για τη σκηνή ενός θεάτρου, εικόνες από τις αναμνήσεις του κατόχου της λεκάνης, σαν να είσαι ένας αόρατος παρατηρητής.

Αυτή η λεκάνη είναι η κιβωτός των στοχασμών των μάγων και την επινόησε η συγγραφέας των περιπετειών του Χάρρυ Πότερ, η Τζόαν Ρόουλινγκ. Τις στιγμές που ο μάγος αισθάνεται ότι «επικρατεί μεγάλος συνωστισμός από σκέψεις στο μυαλό του» μεταγγίζει κάποιες σκέψεις του από εκεί στη λεκάνη, για να τις εξετάσει αργότερα με την ησυχία του. Ακουμπά την άκρη του ραβδιού του κάπου κοντά στον κρόταφο και το ραβδί τραβάει, σαν να έχει σκαλώσει πάνω του, μια τούφα. Πρόκειται όμως για μια τουλούπα από την ίδια λαμπερή ασημόλευκη ουσία που περιέχει η λεκάνη και που παίρνει κι αυτή με τη σειρά της τη θέση της εκεί.
Για να ανασύρεις μια συγκεκριμένη σκέψη, κοσκινίζεις τη λεκάνη σαν χρυσοθήρας, την αναδεύεις και η σκέψη που ζητάς στροβιλίζεται και αρχίζει σιγά σιγά να παίρνει μορφή.

Όπως η σοφίτα του μυαλού γεμάτη εξαρτήματα και εργαλεία που κάποιος φροντίζει να τακτοποιεί κατά τον ο Σέρλοκ Χολμς, θα μπορούσε και τούτη εδώ να είναι μια γοητευτική μεταφορά για τη σκέψη και για τη μνήμη. Αν όμως δεν έκρυβε πίσω της, όπως θα προσπαθήσω να σας πείσω στη συνέχεια, μια υποτίμηση για την ίδια τη μνήμη και δεν ήθελε, με ένα τέχνασμα να μετασχηματίσει τη μεταφορά μνήμης σε μια χρονομηχανή.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Τζόαν Κ. Ρόουλινγκ χρησιμοποιεί μαγικά αντικείμενα στα βιβλία της για να εξηγήσει γεγονότα που συνέβησαν πριν γεννηθεί ο ήρωας της, ο Χάρρυ Πότερ. Στην κάμαρα με τα μυστικά, είναι το ημερολόγιο του Τομ Ρίντλ που επιτρέπει σε όποιον επιχειρεί να γράψει κάτι στις κενές σελίδες του να επικοινωνεί με τη μνήμη του «παγιδευμένου» Τομ Ριντλ, θεωρώντας την σαν δική του.

Στην περίπτωση του pensieve, της κιβωτού των στοχασμών, υπάρχει κάτι ιδιαίτερο. Ο Χάρρυ Πότερ έχει πρόσβαση στη μνήμη κάποιου άλλου, του Ντάμπλεντορ χωρίς να θίγεται η ακεραιότητα του δασκάλου, που αποφεύγει έτσι ο ίδιος να αποκαλύψει κάποιο μυστικό στο μαθητή του. Κυρίως όμως, η μνήμη που αποθηκεύεται στην κιβωτό, παρά ότι δηλώνεται ρητά ότι προέρχεται από τις σκέψεις το μάγου για να μη «συνωστίζονται», έχει έναν αντικειμενικό χαρακτήρα και όταν κάποιος τα ανακαλεί, είναι σαν να ζωντανεύει το παρελθόν, και βλέπει πλευρές που μερικές φορές ούτε τις είχε προσέξει αυτός που τις αποθήκευσε.
Αυτό το επιβεβαιώνει η ίδια η συγγραφέας σε μια συνέντευξη (1), όταν απαντώντας στην ερώτηση μια κυρίας 50 ετών που ζει στην ανατολική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών, αν «η κιβωτός των στοχασμών αντανακλά την πραγματικότητα ή τις σκέψεις του ανθρώπου στον οποίο ανήκει» απαντά ότι αντανακλά την πραγματικότητα “the real thing”
«γιατί αλλιώς θα ήταν απλά ένα ημερολόγιο, περιορισμένο σε αυτό που θυμάσαι.
Αλλά η κιβωτός των στοχασμών αναδημιουργεί τη στιγμή για σένα και έτσι μπορείς να φέρνεις στη μνήμη σου και να ξαναζείς πράγματα που δεν είχες προσέξει τη συγκεκριμένη στιγμή. Είναι κάπου στο κεφάλι σου, που είμαι σίγουρη ότι είναι, σε όλο τον εγκέφαλό μας. Είμαι σίγουρη, αν μπορούσες να τα προσεγγίσεις, τα πράγματα που ούτε ξέρεις ότι θυμάσαι, είναι όλα κάπου εκεί».

Αυτή η αναφορά στο ασυνείδητο, που όντως φαίνεται μέσα π.χ. από την ψυχοθεραπευτική πρακτική να αποκαλύπτει συχνές περιπτώσεις μνημών αφανών έως κάποια στιγμή, δεν μπορεί να καλύψει την υποτίμηση στην ίδια την λειτουργία της μνήμης. Αρνείται ακριβώς τη νοηματοδότηση του κόσμου που επιτελεί η μνήμη μας με την υποκειμενικότητα και την ατέλεια και τα λάθη, που μαρτυρούν για τον παρατηρητή όσα κρύβουν για τον παρατηρούμενο.

Αυτό το «αληθινό πράγμα» δεν ξέρω τελικά πόσο αληθινό είναι. Μάλλον πρόκειται απλά για ένα "έξυπνο" τέχνασμα της αφήγησης. Είτε σαν παγιδευμένος αποδέκτης μιας παγιδευμένης ψυχής που σε εξαπατά μεταφέροντάς σου τη μνήμη της, είτε σαν λαθραναγνώστης ή ωτακουστής, σαν "αβατάρ" σε "second life" μιας άλλης μνήμης. Χάνεις όμως τη γοητεία της λαθρανάγνωσης μια και αυτό που ακούς δεν είναι τι θυμάται ο άλλος, τι του έκανε εντύπωση, τι συγκράτησε, πώς έπλασε το παρελθόν αλλά μια αντικειμενική και απόλυτα ακριβή εικόνα των γεγονότων, ένας "από μηχανής θεός" που καλύπτει κάποιες ανάγκες της μυθοπλασίας αλλά πάντως όχι μια οδός για την προσέγγιση του Άλλου μέσα από το δικό του τρόπο αποθησαύρισης του κόσμου της μνήμης του.

(1) www.mugglenet.com/jkrinterviews.html

Σέρλοκ Χολμς: Η ιδιότητα χωρίς αριθμό

Αυτοί που αγαπούν το θρυλικό ήρωα του Κόναν Ντόυλ, το Σέρλοκ Χολμς, σίγουρα ξέρουν και τις εκκεντρικές απόψεις του για τη μνήμη. Το ότι δηλαδή ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι σαν μια άδεια σοφίτα με ανελαστικά τοιχώματα που πρέπει να προσέχεις για να μην παραγεμίσεις γιατί η υπερβολική συσσώρευση γνώσεων «στην καλύτερη περίπτωση μπερδεύονται μ’ ένα σωρό άλλα πράγματα ώστε [κανείς] να δυσκολεύεται να τις αξιοποιήσει», όπως αναφέρεται στην πρώτη γνωριμία με τον ήρωα στο Σπουδή στο κόκκινο.
Ο έξυπνος άνθρωπος τοποθετεί στη σοφίτα «μόνο τα εργαλεία που θα τον βοηθήσουν στη δουλειά του». Αν παρασυρθεί και κρατήσει περισσότερες γνώσεις αρχίζει και ξεχνά αυτά που γνώριζε πριν. Οι άχρηστες γνώσεις δηλαδή καταστρέφουν τις χρήσιμες.
Ο Σέρλοκ Χολμς, όπως τον έχουμε γνωρίσει από τα «Απομνημονεύματα του Τζον Γουάτσον, απόστρατου της Στρατιωτικής Υγειονομικής Υπηρεσίας», είναι καλά ενημερωμένος στη μπελαντόνα το όπιο και τα δηλητήρια αλλά οι υπόλοιπες γνώσεις του για τα φυτά είναι αμφίβολες. Δεν έχει καμία γνώση αστρονομίας, δεν του χρειάζεται δηλαδή να ξέρει αν ο η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο, μια και «γύρω από το φεγγάρι να γύριζε δεν θα είχε καμία σημασία για τη δουλειά μου» (*). Παρά το ότι δεν είχε λογοτεχνικές γνώσεις – όπως ισχυρίζεται ο Γουάτσον - είναι σε θέση να συγκρίνει τον εαυτό του με λογοτεχνικούς ήρωες της εποχής του όπως τον Ντυπέν του Πόε και τον Λεκόκ του Γκαμποριό θεωρώντας τον ένα «κατώτερο» και τον άλλο «αξιολύπητο κατεργαράκο». Γεωλογία; Ξέρει να ξεχωρίζει τα ήδη χώματος και να μπορεί να διακρίνει από τα ίχνη λάσπης στο παντελόνι κάποιου «βασισμένος στο χρώμα και τη σύνθεσή τους, σε ποια περιοχή του Λονδίνου απέκτησε τον κάθε λεκέ».
Και πάει λέγοντας. Από ότι φαίνεται δεν υπάρχει κάποιος κλάδος γνώσεων, εκτός από πρακτικές και επί μέρους πλευρές από διαφορετικές επιστήμες που να έχει το προνόμιο να κατοικήσει σε αυτή τη σοφίτα με τα ανελαστικά τοιχώματα, και αυτό τον αποκλεισμό ο ίδιος ονομάζει υψηλή τέχνη της αφαίρεσης.

Και ενώ κοντεύουμε να πειστούμε για την ακαταμάχητη δύναμη της τέχνης της αφαίρεσης, που θα μας κάνει να απολαμβάνουμε τους επαγωγικούς συλλογισμούς του ντετέκτιβ κάθε φορά που θα εξιχνιάζει ένα καινούργιο έγκλημα, να που από την πρώτη στιγμή ο συγγραφέας αφήνει να διαρρεύσει ένα μυστικό. Υπάρχουν δύο τομείς γνώσεων για τον οποίους ο Σέρλοκ Χολμς ξέρει τα πάντα. Ο ένας δεν μπορούμε να καταλάβουμε με τίποτε τι του «χρειάζεται για τη δουλειά του». Ο άλλος από τη φύση του ανατρέπει τη δύναμη της θεωρίας της αφαίρεσης την οποία ισχυρίζεται ότι χρησιμοποιεί. Στην απαρίθμηση των «ορίων του Σέρλοκ Χολμς», όπως παρατίθεται στη Σπουδή στο κόκκινο, υπάρχει ένα στοιχείο που δεν έχει αριθμό. Ανάμεσα στο

9. Γνώσεις αισθησιακής λογοτεχνίας: απέραντες

και το

10. Παίζει καλά βιολί,

έχει στριμωχτεί η φράση:

«Φαίνεται να γνωρίζει με κάθε λεπτομέρεια κάθε τρομακτικό γεγονός που συνέβη στον αιώνα μας.»

Αυτή την ιδιότητα αποκαλύπτει ο ίδιος ότι χρησιμοποιεί όταν του παρουσιάζουν τα εγκλήματα που πρέπει να εξιχνιάσει:

«Τα εγκλήματα μοιάζουν πολύ το ένα με το άλλο κι αν παίζεις στα δάκτυλα τις λεπτομέρειες χιλιάδων εγκληματικών υποθέσεων, θα είναι περίεργο να μην μπορέσεις να ξεδιαλύνεις την χιλιοστή πρώτη»

Αυτό συμφωνεί με τη φιλοσοφική του άποψη ότι δεν υπάρχει τίποτε καινούργιο κάτω από τον ήλιο, και ότι «όλα έχουν συμβεί πριν από εσένα» και αποκαλύπτει ένα ντετέκτιβ που όπως η μις Μαρπλ της ΄Αγκαθα Κρίστι, συγκρίνει κάθε τι που συναντά στον έξω κόσμο με τα όμοια που έχουν συμβεί στο μικρόκοσμο του χωριού της.

Μια πλήρης λοιπόν καταγραφή στη μνήμη του ντετέκτιβ όλων των εγκλημάτων που συνέβησαν στην εποχή του είναι χρήσιμη μια και ότι καινούργιο έγκλημα συμβαίνει γύρω του θα είναι ή όμοιο ή μια παραλλαγή από τον κατάλογο των ήδη γνωστών.

Δεν θα καταλάβουμε όμως ποτέ, σύμφωνα με τη λογική του εγκεφάλου με τα ανελαστικά τοιχώματα σε τι του είναι χρήσιμη η «απέραντη γνώση της αισθησιακής λογοτεχνίας»

(*) Όλες οι παραπομπές είναι από τη Σπουδή στο Κόκκινο, Άπαντα Σέρλοκ Χολμς, του Σερ Αρθουρ Κοναν Ντόυλ, Μτφ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2005

Οι δίδυμοι, τα αντίγραφα και η μνήμη

Απ’ ανέκαθεν οι άνθρωποι επιχειρούσαν να κατασκευάσουν αντίγραφα, απεικονίσεις αποτυπώματα, διπλά. Ο ιδρυτικός μύθος της μνήμης, όπως αναφέρεται από τον Κικέρωνα στο De oratore, είναι υπαινικτικά αφιερωμένος στους διδύμους θεούς, στον Κάστορα και τον Πολυδεύκη.

Σε ένα συμπόσιο που παρέθετε ένας ευγενής από τη Θεσσαλία, ο Σκόπας, ο ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος εκλήθη να απαγγείλει ένα λυρικό ποίημα προς τιμήν του οικοδεσπότη. Ο Σιμωνίδης το έπραξε, αλλά περιέλαβε και κάποιους στίχους προς τιμήν των Κάστορα και Πολυδεύκη. Ο Σκόπας, προσβεβλημένος, είπε στον ποιητή ότι θα του πλήρωνε μόνο το μισό της αμοιβής του και ας αναζητούσε το υπόλοιπο από τους διδύμους θεούς, στους οποίους είχε αφιερώσει το μισό ποίημα. Σε λίγο, ένας υπηρέτης ειδοποίησε τον Σιμωνίδη ότι δύο νεαροί άνδρες τον ζητούσαν στην είσοδο.
Ο Σιμωνίδης σηκώθηκε από τη θέση του και πήγε να τους συναντήσει. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του, ίσως λόγω κάποιου σεισμού, η στέγη κατέρρευσε και συνέτριψε με την πτώση της τον Σκόπα και όλους τους καλεσμένους του. Τα πτώματα ήταν τόσο παραμορφωμένα που ήταν αδύνατο να αναγνωριστούν από τους συγγενείς που ήρθαν στο χώρο του ατυχήματος για βρουν τους νεκρούς τους και να τους θάψουν. Ο Σιμωνίδης όμως, μπόρεσε να θυμηθεί τις θέσεις που ήταν όλοι αυτοί καθισμένοι, να τις αντιστοιχίσει με τους καλεσμένους, ώστε να υποδείξει στους συγγενείς, ποιος ήταν ο δικός τους νεκρός.

Οι δύο νέοι άνδρες, που εξ αιτίας τους ο Σιμωνίδης γλύτωσε το θάνατο, λέγεται ότι ήταν οι δύο δίδυμοι θεοί, οι οποίοι πλήρωσαν το μερίδιο που τους αντιστοιχούσε από το αφιερωμένο και σε αυτούς λυρικό ποίημα, σώζοντας τη ζωή του Σιμωνίδη. Φυσικά η όλη εμπειρία, υπέδειξε στον ποιητή τις αρχές μιας νέας τέχνης, της τέχνης της μνήμης, της οποίας μάλιστα θεωρείται και ο επινοητής (1) . Ενθυμούμενος δηλαδή τις θέσεις στις οποίες κάθονταν οι καλεσμένοι και αναγνωρίζοντας έτσι τα πτώματα, συνέλαβε τη σημασία της καλής διάταξης για την καλή μνήμη:

Σύμφωνα μάλιστα με τον Κικέρωνα (De oratore, II, lxxxvi, 351-4),

«συμπέρανε ότι τα πρόσωπα που επιθυμούν να εξασκήσουν αυτή την ιδιότητα (τη μνήμη), πρέπει να επιλέγουν χώρους και να σχηματίζουν νοερές εικόνες των αντικειμένων που επιθυμούν να θυμηθούν. Πρέπει μετά να τοποθετούν αυτές τις νοερές εικόνες στις θέσεις, με τρόπο ώστε η διάταξη των θέσεων να διατηρεί τη σειρά των αντικειμένων, και οι εικόνες των αντικειμένων να συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα , και να χρησιμοποιούν αδιακρίτως τους τόπους και τις εικόνες αντίστοιχα σαν πινακίδες από κερί με τα γράμματα γραμμένα πάνω τους.»

Αυτή η είναι η συνόψιση της αρχής της μεθόδου που θα επεξεργαστεί αργότερα ο Κικέρων για να μπορεί να συνθέτει και να μπορεί να απαγγέλει με τις ομιλίες του. Πρόκειται δηλαδή για την περιγραφή μιας νοητικής λειτουργίας εσωτερικής όρασης, στην οποία πολλοί έχουν καταλήξει επιννοώντας την εξ αρχής, ή ανατρέχοντας στον Κικέρωνα. Για τα παλάτια της μνήμης και τις ιδιότητες αυτού του εσωτερικού χώρου και την αξιοποίηση της τοπογραφίας του για τη μνήμη έχουν γραφτεί πολλά (2). Αυτό που θα ήθελα εδώ να επισημάνω είναι η αντιστοιχία της μνήμης με την υπόμνηση της γραφής, την υπόμνηση του θανάτου των λέξεων όταν γράφονται, και κυρίως την πολλαπλή αναφορά στη δημιουργία αντιγράφων τα οποία συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα. Φυσικά τα κατ’ εξοχήν αντίγραφα είναι οι δίδυμοι. Οι δίδυμοι θεοί λοιπόν, αυτοί που είναι αντίγραφα ο ένας του άλλου τίθενται προστάτες της μνήμης και όχι μόνο τον σώζουν φροντίζοντας να μην είναι στην αίθουσα την ώρα που αυτή καταρρέει, αλλά εμπνέοντάς του την ιδιότητα να δημιουργεί νοερά αντίγραφα, εικόνες των αντικειμένων που συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα.

Ο πειρασμός ενός αντιγράφου που δεν θα είναι μόνο νοερό στην εποχή μας, με τις δυνατότητες της γενετικής έχει χάσει πια τη γοητεία του και κυκλοφορεί στην αγορά. Λιγότερο γνωστός, αλλά εξ ίσου εφιαλτικός είναι ο πειρασμός όπως τον φαντάστηκε ο Στανισλαβ Λέμ στο Σολάρις (3), με την επινόηση αυτού του τεράστιου ωκεανού που «αναδημιουργεί το παρελθόν τους και τους στέλνει ζωντανές τις αναμνήσεις τους», όπως επισημαίνει ο Αν. Βιστωνίτης (4).

Τελειώνοντας θα ήθελα να κάνω πάλι μια μικρή αναφορά στη Wangari Maathai και τη δημιουργία αντιγράφων στην παράδοση των Κικουγιου μέσω του συστήματος ονοματοδοσίας. Από το βιβλίο της « Η Αλύγιστη», αντιγράφω:

«Η μητέρα μου πάντα μου έλεγε ότι έμοιαζα και φερόμουν σαν τη γιαγιά μου από τη μεριά του πατέρα μου, την Ουανγκάρι, το όνομα της οποίας πήρα. Ήταν γνωστή για την εργατικότητα και τη μεθοδικότητά της. Όσοι τη γνώριζαν έλεγαν ότι οι συνήθειές μου, ο τρόπος που μιλούσα, που περπατούσα, που τακτοποιουσα τα πράγματά μου θύμιζαν εκείνη. Όταν δουλεύαμε στα χωράφια, τοποθετούσα πάντα τα γεννήματα ή τη χορτονομή σε τακτικούς σωρούς, για να είμαι καλά προετοιμασμένη για την επιστροφή. «Μου θυμίζεις τη γιαγιά σου, έτσι μεθοδική που είσαι», μου έλεγε η μητέρα μου. Εγώ χαιρόμουν που το άκουγα κι ευχόμουν να την είχα γνωρίσει. Το σύστημα ονοματοδοσίας των Κικούγιου έχει σκοπό να σε κάνει να νιώθεις σαν πιστό αντίγραφο του συγγενούς το όνομα του οποίου φέρεις. Καθώς επιστρέφαμε στο σπίτι με τη μητέρα μου κουβαλώντας τα γεννήματα, τα ξύλα και τη χορτονομή για τα ζώα, αισθανόμουν ότι ήμουν η ζωντανή Ουανγκάρι, και μου άρεσε που θύμιζα τη γιαγιά μου στη μητέρα μου. Στην κοινότητά μου τα παιδιά έδιναν στους ανθρώπους μια αίσθηση αθανασίας.»

Μια άλλη περίπτωση όπου το ίδιο όνομα, δεν δημιουργεί αντίγραφα, αλλά συνδέει τους ανθρώπους με ακατάλυτους δεσμούς, είναι η παρακάτω:

«Μια μέρα, στη διάρκεια ενός μαθήματος κισουαχίλι, ο δάσκαλος μας εξηγούσε και μας μετέφραζε αγγλικές λέξεις. Όταν έφτασε στη λέξη somo, που σημαίνει «συνονόματος», στράφηκα προς τη φίλη μου τη Μίριαμ Ουαντζίρου, που καθόταν πίσω μου και της είπα τρυφερά: «my somo». Κι αυτό επειδή το βαπτιστικό μου είναι επίσης Μίριαμ. Εκείνη μου απάντησε με τη σειρά της «somo», κι από τότε μας ενώνει ένας ακατάλυτος δεσμός.»

Σημείωση:
Η εικόνα των αφρικανών διδύμων (African twins) είναι έργο του Νοτιοαφρικανού καλλιτέχνη Billy Molokeng (από το http://www.southafricanartists.com/showartist.asp?Code=MOLOK001 )
Η φωτογραφία της αναθηματικής πλάκας με τον Κάστορα και ο Πολυδεύκη προέρχονται από το site
http://www.historyforkids.org/learn/romans/religion/castor.htm

(1) Yate, Frances, A. “The Art of Memory”, Pimlico, London 1966
(2) Johnson, George,(1992) «Τα παλάτια της μνήμης: Πώς ο ανθρώπινος νους αναπαριστά τις λέξεις και τα πράγματα»., μετάφραση Σπύρος Μανουσέλης, εκδ. Κάτοπτρο.
Spence, D, “The Memory Palace of Matteo Ricci” ,Viking, New York 1984

How to built the palace στο http://riccistreet.net/riccigreen/patron/palace.htm

(3) Λεμ, Στ, Σολάρις, Εκδόσεις Ποταμός (μτφ.;)
(4) Βιστωνίτης Αν. Ex Libris, Κείμενα για τη λογοτεχνία του 20ου αιώνα, Αθήνα
(2006), παραφερνάλια- τυπωθήτω

Wangari Maathai: δέντρα στη μνήμη επτά μαρτύρων - δέντρα της πράσινης ζώνης

«Τα βάσανά τους και η συνεισφορά τους έχουν εσκεμμένα ξεχαστεί»

Η φράση ανήκει στην Wangari Maathai «τη χαρισματική, σεμνή και προικισμένη, με σπάνια πνευματικότητα, βραβευμένη με το Νόμπελ Ειρήνης (2004)», όπως παρουσιάζεται στο εσώφυλλο του βιβλίου της Η αλύγιστη που πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ωκεανίδα. Η φράση αυτή αναφέρεται στους Μάου Μάου, αγωνιστές της ανεξαρτησίας στην πατρίδα της την Κένυα, που και μετά την απελευθέρωσή της εξακολούθησαν για καιρό να χαρακτηρίζονται τρομοκράτες ακόμα και από τον πρώτο πρόεδρο της χώρας, τον Jomo Kenyatta.

"Χαρισματική, σεμνή, προικισμένη"

Φυσικά και προσυπογράφω και τους τρεις αυτούς χαρακτηρισμούς. Αυτή την αίσθηση εισέπραξα από αυτή την εκρηκτικά σεμνή και επιβλητική γυναίκα. Ήταν το αταίριαστο του χώρου στον οποίο μίλησε στην Ελλάδα την περασμένη Τετάρτη, στην ατσαλάκωτη αίθουσα των Φίλων της Μουσικής, στο Μέγαρο, κάτω από το βλέμμα των επισήμων - ξεχώρισα τον Κυριάκο Μητσοτάκη - ήταν και ο υπεύθυνος περιβάλλοντος της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΠΑΣΟΚ, δημοσιογράφων και άλλων αγγλόφωνων ακροατών που την καταχειροκρότησαν η αιτία που δεν κατάφερε ίσως να δώσει την ανατρεπτική διάσταση, αυτήν της ακτιβίστριας. Την περασμένη Τετάρτη, ήταν η πρώην υπουργός, το βραβείο Νόμπελ, ήταν μια γυναίκα που διαφώνησε με τον άντρα της και το αντιμετώπιζε με χιούμορ. Μια καλοστημένη εκδήλωση που θα με είχε απογοητεύσει αν η Wangari Maathai δεν εμφανιζόταν με το εκτυφλωτικό κίτρινο μακρύ φόρεμα και την μαντίλα με το ίδιο χρώμα ξεκαρδισμένη στα γέλια από την υποδοχή του κοινού, κάνοντας μας να νιώσουμε κάτι, κάτι λίγο από αυτή τη θετική ενέργεια που τη γεμίζει και που ξέρει να τη διοχετεύει στη δράση της. Δεν μίλησε φυσικά για το κίνημα των Μάου Μάου, για τις διώξεις και τις ταλαιπωρίες που υπέστησαν οι συμπατριώτες της από τους Βρετανούς αποικιοκράτες – και η ίδια δοκίμασε την εμπειρία της φυλακής για πρώτη φορά στη ζωή της όταν ήταν μόλις 17 ετών – ούτε για την πλούσια δράση της για τα δικαιώματα των γυναικών στη χώρα της για την καταπολέμηση της πείνας στην Κένυα.

Ο λόγος ήταν για τα δέντρα, για το κίνημα της Πράσινης Ζώνης που έχει ιδρύσει καταφέρνοντας να κινητοποιήσει απλούς ανθρώπους – γυναίκες από αγροτικές περιοχές – που με πολύ απλά και πρακτικά μέσα, χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις δασοπονίας, αναζητούν φιντάνια από τα δέντρα της περιοχής τους για να διατηρήσουν τη βιοποικιλότητα, τα φυτεύουν, τα φροντίζουν και επικοινωνούν με γυναίκες από γειτονικά χωριά σχηματίζοντας μια ατέλειωτη αλυσίδα ενημέρωσης, και ζώνες με χιλιάδες δέντρα, που θα εμποδίσουν την ερημοποίηση της χώρας, τη διάβρωση του εδάφους, την απώλεια των υδάτων και θα ξαναδώσουν στη γη την ικανότητα να παράγει τροφή και καυσόξυλα για το μαγείρεμα, όπως έκανε παλιά.

Το ενδιαφέρον της Wangari Maathai για τα δέντρα είναι αυθεντικό παρά το ότι εμφανίζεται όπως και οι περισσότερες οικολογικές δράσεις με μια απολιτική χροιά, που κάποιους "υποψιασμένους", μερικές φορές μας κάνει να ανυπομονούμε, αδικώντας την ίσως. Για όσους σκέφτηκαν σαν εμένα κατά τη διάρκεια της ομιλίας της, θα ήθελα να ξέρουν ότι τα πρώτα επτά δέντρα του κινήματος της πράσινης ζώνης, η Wangari Maathai τα φύτεψε στη μνήμη επτά μαρτύρων του κινήματος της ανεξαρτησίας της Κένυας που ανήκαν σε διαφορετικές εθνοτικές ομάδες. Από αυτά τα δέντρα, επειδή οι άνθρωποι δεν τα φρόντισαν, έμειναν μόνο δύο, κοντά στην παραγκούπολη της Κιμπέρα, που τώρα έχουν θεριέψει και προσφέρουν τη σκιά τους στους περαστικούς.

Η Wangari Maathai ενδιαφέρθηκε και για τα δέντρα της Ελλάδας, για τα δάση της που κι αυτά το καλοκαίρι που μας πέρασε και τόσα άλλα καλοκαίρια τα κατασπάραξαν οι πυρκαγιές.

Το αφιέρωμα σε αυτήν, δεν θα τελειώσει με αυτή την ανάρτηση όχι μόνο γιατί πιστεύω πως αξίζει να γίνει περισσότερο γνωστή στην Ελλάδα, αλλά και γιατί έχει να μας πει πολλά για τη μνήμη και για την εσκεμμένη λήθη που επιβλήθηκε στη χώρα της. Η στροφή της στη φύση, στο γόνιμο χώμα και τα δέντρα στη χώρα της εμπνέεται από τη φροντίδα για τις πατρογονικές παραδόσεις τους μύθους και τον πολιτισμό της χώρας της. Εμπνέεται από τη μυθολογία των Κικούγιου και τον ιδρυτικό της μύθο, την προγονική αγριοσυκιά mugimo και τις εννιά κόρες του Γκικούγιου και της Μούμπι.

Εμείς κινδυνεύουμε βέβαια να γίνουμε σαν το Φαίδρο που έλεγε: «Τα λιβάδια δε με διδάσκουν τίποτε, μόνο οι άνθρωποι στο άστυ». Ευτυχώς που κάποτε αφουγκραστήκαμε τον ψίθυρο της ιερής βελανιδιάς του μαντείου της Δωδώνης.

Υπάρχει μάλιστα και στη δική μας παράδοση μια αναφορά σε μια "πράσινη ζώνη":

Ο θρυλικός χορός των δέντρων: Τα δέντρα,λένε, χόρεψαν με τους ήχους της λύρας του Ορφέα.
Σύμφωνα με τον Απολλώνιο το Ρόδιο, οι άγριες βελανιδιές ακούγοντας τη μουσική, κατέβηκαν από τα βουνά της Πιερίας κι ακόμα στέκουν στοιχισμένες στις θέσεις όπου τις είχε διατάξει εκείνος στις μέρες του, στη Ζώνη της Θράκης. Ο Graves στη Λευκή Θεά, αναφέρει αυτή την πληροφορία, προσθέτοντας μάλιστα ότι ονομασία "ζώνη", «ταινία που περιβάλλει τη μέση» , του ιερού σήμαινε ότι επρόκειτο για κυκλικό χορό προς τιμήν της Θεάς. Ένας κύκλος από βελανιδιές, σαν δεμένη ζώνη, δεν θα μπορούσε βέβαια να χορέψει, αλλά συμβόλιζε τα δέντρα που στέκονταν φρουροί, γύρω από την απλωσιά όπου κάποιοι χόρευαν.
«Συνεπώς», συμπληρώνει ο Graves, «πρόκειται για κάποια υπό την ευρεία έννοια ζώνη από βελανιδιές φυτεμένες σε διπλή σειρά σπειροειδώς που φαίνονταν σαν να χόρευαν από το κέντρο προς τα έξω και αντιστρόφως».

Δέντρα φρουροί του Ορφέα – δέντρα μαχητές Κικούγιου, Καλέντζιν, Μασάι, Λούο, Έμπου, Μέρου, Λουχία, δέντρα του κινήματος της πράσινης ζώνης, δέντρα φρουροί της Κένυας και του πλανήτη.