«έμεινε πολύ στο αυγό, για αυτό το μέλλον του
δεν έχει σχηματιστεί»:
μαμά πάπια για το τελευταίο παπί
Οι «Νέες ιστορίες» , τα παραμύθια που δημοσίευσε ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν στα 1844, όπου περιλαμβάνεται και το ασχημόπαπο, δεν περιέχουν στον τίτλο τους το «για παιδιά». Όχι μόνο για το αυτονόητο, ότι απευθύνεται στο παιδί μέσα στον κάθε αναγνώστη, αλλά γιατί όπως έχουν επισημάνει οι μελετητές του, θέλει να συγχωνεύσει ψυχικό υλικό από βαθύτερα στρώματα, ίσως θέλει να αντιμετωπίσει με τον παραμυθητικό – παρηγορητικό του τρόπο δικά του τραύματα (να θυμήσουμε ότι και ο ίδιος ήταν άσχημος, και ο ίδιος είχε υποστεί λεκτική κακοποίηση από τα παιδιά, μέχρι πως ήταν νόθος γιος του πρίγκιπα Κρίστιαν Φρέντερικ, μετέπειτα Χριστιανού του 8ου της Δανίας έχει ειπωθεί, ίσως για να εξηγηθεί η επώαση και η ανατροφή ενός μικρού παπιού από διαφορετική γενιά στην φωλιά μιας πάπιας)
Το ασχημόπαπο δηλαδή, η περιπέτεια του νεοσσού που εκκολάπτεται με τα υπόλοιπα παπάκια, αλλά δεν τους μοιάζει, είναι άχαρο, άσχημο, κάπως μεγαλύτερο και τραβάει πάνω του τις επιθέσεις και τις ειρωνείες από το περιβάλλον, είναι ένας χαρακτήρας βεβαίως κατάλληλος για να πάρουν εκδίκηση τα όνειρα αυτού που νιώθει διαφορετικός, να παρηγορηθεί οπωσδήποτε με την ελπίδα ότι η διαφορετικότητά του δεν είναι μειονεξία αλλά μια άλλη δυνατότητα, που θα τον κάνει λαμπρότερο και καλύτερο από τους διώκτες του, είναι η πεποίθηση ότι βρέθηκε εκεί κατά λάθος ότι ανήκει σε καλύτερη γενιά, είναι ενδεχομένως μια προτροπή για αυτοσυγκράτηση σε επίδοξους διώκτες μια και δεν ξέρουν ποιος μπορεί στα αλήθεια να κρύβεται πίσω από το θύμα τους, πως θα γελοιποηθούν στο τέλος, πως θα καταδικαστούν σε όλες τις συνειδήσεις - όχι για αυτό που κάνουν - αλλά γιατί επέλεξαν να το κάνουν στο λάθος θύμα.
Η καταγωγή λοιπόν, η ευγενική καταγωγή που είναι καλά κρυμμένη και οι δυνατότητές της, βρίσκονται πίσω από τις ερμηνείες των συμβολισμών σε αυτό το παραμύθι, είτε με τους ψυχαναλυτικούς όρους του Μπρούνο Μπέτελχάιμ στη Γοητεία των παραμυθιών, που διαπιστώνει ότι το ασχημόπαπο δεν έχει άθλους και δοκιμασίες όπως ένας τυπικός ήρωας παραμυθιού για να μεταμορφωθεί, και μετασχηματίζεται αυτομάτως με τη βοήθεια του χρόνου, ή με τους όρους της λογοτεχνικής κριτικής των μελετητών της παιδικής λογοτεχνίας όπως η Μαρία Τατάρ που θεωρούν ότι η ανωτερότητα του ασχημόπαπου οφείλεται στην καταγωγή και όχι σε μια άλλη εσωτερική, ηθικής ή αισθητικής τάξεως αξία.
Θα ήθελα ωστόσο να επισημάνω, μετά την ανάγνωση του παραμυθιού στην Αγγλική του μετάφραση (*) της πλήρους έκδοσης του 1844, τη σημασία της επώασης στην δημιουργία της ταυτότητας του ασχημόπαπου.
Όλα τα αυγά της πάπιας του παραμυθιου επωάζονται στον ίδιο χρόνο περίπου, εκτός από ένα. Βαριεστημένα εκείνη κάθεται πάνω του για να το κλωσσήσει – έχει ήδη κουραστεί τόσον καιρό και επιτέλους μερικές μέρες μετά ξεπροβάλει από το αυγό ο καθυστερημένος νεοσσός…
Η διαφορά του κειμένου χωρίς συντομεύσεις, από τις διασκευές που βρήκα στο διαδίκτυο, είναι χαρακτηριστική μιας συντόμευσης αυτής της σκηνής της επώασης, μιας υποτίμησης της σημασίας της από τους διασκευαστές.
Στο πρωτότυπο, υπάρχει μια εξαιρετική περιγραφή της φύσης, της πρασινάδας, του πελαργού που λιάζεται και μιλά στα αιγυπτιακά – μια και μεταναστεύει εκεί το χειμώνα και έχει μάθει τη γλώσσα, όπως και το χελιδόνι στον ευτυχισμένο πρίγκιπα του Όσκαρ Γουάιλντ – οι τσουκνίδες και τα τριβόλια που «κάτω από τα φύλλα τους θα μπορούσε να σταθεί ένα παιδί όρθιο» ήδη υπονοούν το πώς σχηματίζεται και πως μετριέται ένα παιδί…
Η μάνα τους επιτρέπει να κοιτούν το πράσινο, γιατί τόσον καιρό κλεισμένα μέσα θα τους κάνει καλό για τα μάτια το πράσινο και μετά πρέπει να καταλάβουν το πόσο μεγάλος είναι ο κόσμος…Τι νομίζετε, τους λέει, ο κόσμος είναι η μόνο η αυλή μας…
Αυτά είναι όλα και όλα για τα μικρά – πριν ακόμα επωαστεί το τελευταίο αυγό – υπαινιγμοί, πρότυπα και μέτρα για τη θέση τους στον κόσμο, δοκιμές, έκθεση ανατροφή παιδεία δηλαδή και σε λίγο για τα παπάκια όλα είναι απλά…
Το τελευταίο δεν έχει ακόμα επωαστεί, και έχει χάσει όλη αυτή την παιδεία. Δεν εμετρήθη στον τρίβολο, δεν άκουσε να του λένε για την έκταση του κόσμου, δεν του έδειξαν στοργικά το πράσινο…Και όταν βγαίνει στον κόσμο, αμφισβητείται η αίσθησή του του ανήκειν… «Θα πάει στη λίμνη έστω και αν χρειαστεί να το σπρώξω», λέει η πάπια – μητέρα…
Δεν είναι το ίδιο με το «ελάτε να σας δείξω τον κόσμο» που έχει πει στα άλλα…
Και μετά αρχίζουν όλες οι περιπέτειες, οι ειρωνείες για την ασχήμια του, από ζώα και ανθρώπους. Δεν του έχει αναγνωριστεί ο δικός του χρόνος της επώασης, έχασε την ανατροφή και την παιδεία των άλλων, και μετά το μυστηριώδες εκείνο της «μάνας» του: «έμεινε πολύ στο αυγό, για αυτό το μέλλον του δεν έχει σχηματιστεί», συνειδητοποιούμε ότι όλοι θεωρούν ότι το παπάκι έμεινε πίσω, και το σπρώχνουν να ακολουθήσει, ενώ ξέρουμε με βεβαιότητα, τόσα χρόνια μετά που έχουμε διαβάσει το παραμύθι, ότι δεν του δόθηκε ο δικός του χρόνος επώασης…
Αυτήν την επώαση, αυτό που έχουν όλα τα βρέφη ήδη από τη μήτρα και την ονειροπόληση της εγκύου, τα όνειρα που επενδύονται στο αγέννητο, όλες οι πιθανότητες και οι εκδοχές πριν ακόμα η μάνα βεβαιωθεί για το φύλο του, και μετά τα νανουρίσματα και η στοργή στο νεογέννητο, τα νέα όνειρα και η τρυφεράδα που το μεγαλώνει – που στην γλώσσα των παπιών είναι το να τα μετρήσει στο ύψος της τσουκνίδας η μάνα τους, να τους μιλήσει τη γλώσσα τους, να τα καμαρώσει, να τα πάει στη λίμνη, εδώ λείπουν και το ασχημόπαπο πρέπει να επωάσει μόνο του τον εαυτό του…
Οι κύκνοι που πετούν από μακριά, οι αγριόχηνες που το καλούν στην ομάδα τους αλλά δεν προλαβαίνει να πάει γιατί τις αποδεκατίζουν οι κυνηγοί, το σπίτι με το γατί και τη γριά που γνέθει όπου προβληματίζεται και μαθαίνει τι θα πει εξυπνάδα, το αγρόκτημα με την παράξενη οικογένεια και τα υστερικά παιδιά της όπου περνάει το χειμώνα…είναι μυητικά στάδια μιας απόκτησης ταυτότητας μετά τη βίαιη επώαση.
Να θυμηθούμε ότι ενώ κολυμπά στη λίμνη, η λίμνη παγώνει και βρίσκεται περικυκλωμένο από πάγο, κινδυνεύει να πεθάνει. Και τότε έρχεται εκείνος ο αγρότης και σπάει τον πάγο για να το βγάλει. Σπάει δηλαδή το κέλυφος του αυγού και τον αποσπά βίαια, γιατί δεν μπορεί εκείνος να το κάνει μόνος του…
Τις πιθανότητες και τις εκδοχές του εαυτού του, για να τις δοκιμάσει, για να ταυτιστεί και να τις απορρίψει, τις συναντά με τραυματικό τρόπο έξω από το αυγό. Σχηματίζει δηλαδή με αυτές τις περιπέτειες το μέλλον του, σχηματίζει τον εαυτό του, τον μετρά τον δοκιμάζει, τον απορρίπτει – τον απορρίπτουν – σε όλα αυτά τα μέρη που τον ρίχνει η τύχη. Ανεπαισθήτως το μέλλον του σχηματίζεται σε αυτή την μακρά επώαση του πάγου, και στο τέλος οι κύκνοι, η γενιά του, τον αναγνωρίζουν.
Πόλυ Χατζημανωλάκη
Μάρτιος 2013
(*) εδώ: http://hca.gilead.org.il/
Εικόνα: 20 ερωτήσεις, Dale Copeland
από εδώ: http://outofsight.co.nz/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου