Ο αυτοκράτορας, πλάσμα της Βιβλιοθήκης: σπουδάζοντας την ανασύσταση της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, στα «Αδριανού Απομνημονεύματα» της Margueritte Yourcenar

Σημειώσεις και Επιμύθια για μια  Βιβλιοθήκη

Όταν το 1980, ο Ουμπέρτο Έκο εξέδωσε ένα εκτεταμένο υστερόγραφο (επιμύθιο) στο «Όνομα του Ρόδου» με  αναφορές στον Μπόρχες, σε μεσαιωνικά χειρόγραφα και  στην λαβυρινθική δομή μιας  βιβλιοθήκης, δεν ήταν ο πρώτος που είχε ανοίξει το «εργαστήρι του συγγραφέα».

Τριάντα χρόνια νωρίτερα, η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ στο τέλος των Απομνημονευμάτων της του Αδριανού - μυθιστοριοποιημένης βιογραφίας του Ρωμαίου Αυτοκράτορα που ήθελε να εμφανίζεται με τη γενειάδα του Έλληνα φιλοσόφου - είχε συμπεριλάβει σημειώσεις με εκτεταμένο ημερολόγιο συγγραφής, καθώς επίσης σημαντική μνεία στην ανασύσταση της  Βιβλιοθήκης του. Εκεί δηλαδή όπου επιτελούσε τις αναγνώσεις του, από όπου εκπορεύονταν οι σκέψεις του, όπου ζωοποιείται εν κατακλείδι ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας του. Γιατί ο Αδριανός, που στις επιστολές προς τον θετό του γιο Μάρκο Αυρήλιο,  λίγο πριν το τέλος, στοχάζεται πάνω στο θάνατο, πάνω στη φθορά και αναπολεί τη δράση του σαν αυτοκράτορας, δεν είναι μόνο ένα πλάσμα της γραφής της. Είναι το «πορτρέτο μιας φωνής», ένα πλάσμα της βιβλιοθήκης, της δικής της, αλλά και της δικής του. Η Γιουρσενάρ θα αναζητήσει και θα διαβάσει τους αγαπημένους του συγγραφείς, θα μπει στο μυαλό του για να ξαναπλάσει τη σκέψη και το έργο του:  «Ένας από τους καλύτερους τρόπους να πλάσουμε ξανά το έργο ενός ανθρώπου είναι να ανασυγκροτήσουμε τη βιβλιοθήκη του», γράφει στις Σημειώσεις της.

 

Ο Αυτοκράτορας  λάτρης της ανάγνωσης και της λογοτεχνίας
Ο Αδριανός των Απομνημονευμάτων, καλλιεργεί ο ίδιος το μύθο του ως αναγνώστη και τον ανάγει σε μύθο καταγωγής, ισοδύναμο με την Αθηναϊκή «αυτοχθονία», πολύ σημαντικό για αυτοκράτορα που δεν γεννήθηκε στη Ρώμη αλλά στην Ισπανία:   «Πραγματικός τόπος γέννησής μας είναι κείνος στον οποίο βλέπουμε για πρώτη φορά με καθαρό μάτι τον εαυτό μας. Πρώτες μου πατρίδες ήτανε τα βιβλία…». Ερωτοτροπεί με την ιδέα να παρουσιάσει  τη ζωή του ως «την ιστορία ενός υπερβολικά διανοούμενου στρατιώτη που θα ήθελε να του συχωρεθούν τα βιβλία του»  ή αλλού θεωρεί τον εαυτό του, ήδη από την εποχή της νιότης του, ως «ένα νεαρό κεντυρίωνα υπερβολικά ξετριμμένο στη λογοτεχνία». Οι αναφορές στις αναγνώσεις είναι διαρκείς: «Πέρασα μερικούς μήνες ενός βροχερού φθινοπώρου στις όχθες του Δούναβη, συντροφιά με ένα τόμο του Πλούταρχου που είχε κυκλοφορήσει πρόσφατα», αυτό  ήδη από την εποχή της Χιλιαρχίας του. Οι τόμοι του Πλούταρχου είναι παρόντες στη Βιβλιοθήκη του. Αυτό φαίνεται όταν τον αναφέρει: «ακόμα του Πλούταρχου θα του ξεφεύγει πάντα ο Αλέξανδρος» ή ακόμα και όταν τον υπονοεί: «κοιμισμένος ο Γάιος Καλλιγούλας αξίζει όσο και ο Αριστείδης ο Δίκαιος».
Η ανάγνωση των βιβλίων είναι ένας από τους τρεις τρόπους που έχει για να βλέπει τον κόσμο εκτός από την παρατήρηση των άλλων και του εαυτού του: «… Διάβασα όλα σχεδόν όσα έγραψαν οι ιστορικοί μας, και οι ποιητές μας …..  Ο γραπτός λόγος μ’ έμαθε να ακούω την ανθρώπινη φωνή, ακριβώς όπως οι μεγαλοπρεπείς ακίνητες στάσεις των αγαλμάτων με μάθανε να εκτιμώ τις κινήσεις, και αντίστροφα, στη συνέχεια, η ζωή μου φώτισε τα βιβλία»
Τα ράφια της νοητής βιβλιοθήκης έχουν επιπλωθεί κατά κατηγορίες: Ποίηση, φιλοσοφία, ιστορία και ρητορική. «Ο φλογερότερος και γλυκύτερος από τον κόσμο που μας έχει δοθεί» είναι  ο κόσμος των ποιητών, ο κόσμος  του Ομήρου, του Ησιόδου και του Πινδάρου. Στα ράφια υπάρχουν επίσης έργα του Λουκανού, του Πετρώνιου, του Έννιου, του Λουκρήτιου, του Οράτιου και του Οβίδιου και φυσικά του Βιργίλιου.
Ο  βίος του ταλαντεύεται ανάμεσα στην εγκράτεια και στις απολαύσεις, στην έννοια της πρακτικής ελευθερίας, της ειρήνης, του δικαίου, της αθανασίας. Οι συχνότερες αναφορές του στα απομνημονεύματα αφορούν τους φιλοσόφους που τον επηρεάζουν. Στωικοί κυρίως αλλά και ο Επίκουρος. Έχει συναντηθεί με τον Επίκτητο πριν εξοριστεί στην Ήπειρο. Δεν είναι σαφές αν έχει στη διάθεσή του τα κείμενά τους.  Μπορούμε να υποθέσουμε  όμως ότι στο αυτοκρατορικό τραπέζι γίνονταν φιλοσοφικές συζητήσεις και ότι εκτός από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ηράκλειτο που τους αναφέρει ρητά, εκ των ουκ άνευ για έναν άνθρωπο με κλασσική παιδεία, έχει υπόψη του και ελάσσονα έργα και συγγραφείς…
Όσον αφορά τους ιστορικούς, ο Αρριανός  είναι προσωπικός του φίλος. Ως πρότυπό του είχε «τη γαλήνια ευφυΐα και την τέλεια τιμιότητα του Ξενοφώντα». Μνημονεύονται και οι Πλίνιος, Τάκιτος και Σουετώνιος. Τον ενδιαφέρουν εξ ίσου οι μαθηματικοί, οι αστρονόμοι και οι φυσικοί φιλόσοφοι.  Αναφέρεται στα συστήματα του Φιλόλαου, του Ίππαρχου, του Αρίσταρχου του Σάμιου. Ο παππούς  του ο Μαρουλίνος που «πίστευε στα άστρα» τον είχε μυήσει  στην παρατήρησή τους:  «Τα μαθηματικά και οι τέχνες με απασχόλησαν εναλλάξ»

 

Οι βιβλιοθήκες των άλλων

Η τέχνη της ανασύστασης βιβλιοθηκών είναι πολύ ελκυστική και για τις βιβλιοθήκες  των άλλων!«Γύρισα με λίγους χαραγμένους κύλικες και μερικά βιβλία που μοιράστηκα με την Πλωτίνα» λέει, κι αυτό αρκεί για να δώσει την εικόνα της βιβλιοθήκης της αδελφής ψυχής, της πρώην θετής του μητέρας, που τον στήριζε πάντα…  

Αντιθέτως, ο πατέρας του αγνοούσε όλους τους συγγραφείς, ακόμα και τον Λουκανό και τον Σενέκα «παρ’ όλο που κατάγονταν όπως κι εμείς, από την Ισπανία».

Για τον μεγάλο θείο του, τον Αίλιο,  που ήταν μορφωμένος, λέει ότι  «περιοριζότανε, στις μελέτες του, στους πιο γνωστούς συγγραφείς του αιώνα του Αυγούστου»

Κινούμενες βιβλιοθήκες: το καράβι και το σεντούκι

Πέρασε τα περισσότερα χρόνια της ζωής μετακινούμενος,  χωρίς συγκεκριμένη διαμονή. Τα βιβλία απαραιτήτως ταξιδεύουν μαζί του, σε μια βιβλιοθήκη με την οποία έχει εξοπλίσει το πλοίο του και τα πιο απαραίτητα σε ένα σεντούκι: «το σεντούκι με τα βιβλία και με τους χάρτες μου».  Το σεντούκι ανακαλεί την ιδέα της εταζέρας, που αναφέρει ο Παλαμάς, των τεσσάρων ή πέντε βιβλίων που  συμπυκνώνουν και επιδιώκουν να υποκαταστήσουν όλα τα υπόλοιπα. Είναι ο  αντίποδας της βιβλιοθήκης.

Βιβλιοθήκες του Αδριανού

«Στήνοντας βιβλιοθήκες», γράφει, «σημαίνει πως κατασκευάζουμε δημόσιες σιταποθήκες, πως συγκεντρώνουμε προμήθειες για να καταπολεμήσουμε το χειμώνα του πνεύματος.» Η «Βιβλιοθήκη  του Αδριανού»  στην Αθήνα, περιγράφεται από τον Παυσανία στα Αττικά του.  Στα «Απομνημονεύματα» δίνεται εκτενής περιγραφή του εσωτερικού της,  με το περιστύλιο, τις γαλαρίες όπου φυλάσσονταν τα βιβλία, την γαλήνια πολυτέλεια και την προσοχή στο φωτισμό. «Μερικοί πόλεμοι, η αθλιότητα που τους ακολουθεί  […]  θα ήτανε αρκετοί για να χαθούνε για πάντα οι σκέψεις που φτάσανε ως εμάς μ’  αυτά τα λεπτεπίλεπτα αντικείμενα, τα φτιαγμένα από ίνες και μελάνη.

Η βιβλιοθήκη καταστράφηκε από μια επιδρομή τον Ερούλων τον 3ο αιώνα και ξαναχτίστηκε. Αργότερα, όπως συμβαίνει στην αργή αλλαγή της ζωής των πόλεων, στο μέσον  της αυλής της, κτίσθηκαν κατά καιρούς χριστιανικές εκκλησίες για να γίνει επί Τουρκοκρατίας κατοικία του Τούρκου βοεβόδα. Μετά τη βιβλιοθήκη των Αθηνών, η βιβλιοθήκη της Ρώμης, η βιβλιοθήκη της Εφέσου…Μια αλυσίδα από βιβλιοθήκες με περίπου την ίδια αρχιτεκτονική.

Η βιβλιοθήκη της Ρώμης, φυσικά, είχε την πρωτοκαθεδρία. Σκόπευε να την κάνει κέντρο ερευνών, αντίγραφο του Μουσείου της Αλεξάνδρειας. 

Η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, άλλη μια φορά Εκτός από τη Μαργαρίτα Γιουρσενάρ που με την ανασύσταση της βιβλιοθήκης που έκανε, δημιούργησε υποθήκη πραγματολογικής έρευνας για τις μελλοντικές γενιές των μυθιστοριογράφων, συνέβη  κάτι ακόμα  πιο απτό. Πριν επινοηθούν τα λογισμικά  τρισδιάστατης αναστήλωσης, δόθηκε μια δεύτερη ευκαιρία στην πρόσοψη της Βιβλιοθήκης. Την νέα συμφωνία με το χρόνο, την έκανε αυτή τη φορά  ο Ερνστ Τσίλλερ, ο Σάξων, ο οποίος πήρε την ελληνική υπηκοότητα και σχεδίασε πάνω από 900 κτίρια κατά την παραμονή του στην Ελλάδα. Ανάμεσα σε αυτά και το Βασιλικό Θέατρο, το σημερινό Εθνικό Θέατρο επί της οδού Αγίου Κωνσταντίνου, του οποίου η πρόσοψη βασίζεται στη βιβλιοθήκη του Αδριανού.

[το κείμενο αυτό είναι η συμμετοχή μου στο τεύχος Μαρτίου 2012 του περιοδικού "'ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ" , "η ζωή στη Βιβλιοθήκη, ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ] 

Πηγές εικόνων: 

http://www.bookstellyouwhy.com/pictures/15637.jpg

http://en.structurae.de/files/photos/r0002001/hadrien01.jpg

http://media.web.britannica.com/eb-media/35/44435-004-6E8B6292.jpg