Ιδιόρρυθμος και παρδαλός, Σημαδιακός, Αταίριαστος, Σημειωμένος, Σημαδεμένος (Ξαναδιαβάζοντας τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη με αφορμή την παράσταση της Ηωάννας Σπανού)

Μετά την μέθη – την μέθεξη μιας παράστασης – δεν είναι εύκολο πάντα να μιλήσει κάποιος. Οι χαρακτήρες – το Μπραϊνάκι, ο Ελόγου του, ο Σωτήρος – ο Αλέξανδρος είναι ολοζώντανοι στην ψυχή μας. Ένα ζεστό αποτύπωμα μας έχει αγγίξει – ποιος τολμά να αποξηράνει αυτήν την υγρασία, να κρυώσει αυτήν την θέρμη που νοιώσαμε;

Ευχαριστώ θερμά την Ηωάννα Σπανού για την ανοικτότητα και την γενναιοδωρία της, να αναγνωρίσει, ενώ έστηνε την παράσταση για τον Σημαδιακό, να αναγνωρίσει λοιπόν  σε  ένα παλαιό κείμενο που είχα γράψει πριν 5 χρόνια στο ιστολογιό μου, τις πινακίδες από κερί για το Σημαδιακό, στοιχεία που ταίριαζαν στον δικό της τρόπο να βλέπει το δραματουργικό ξεδίπλωμα, τα σημάδια. Επικοινωνούσαμε ήδη από το διαδίκτυο αλλά είπαμε να τα πούμε δια ζώσης, κουβεντιάσαμε με πάθος για τον Παπαδιαμάντη, το θέατρο, τα σημάδια, τον Ναμπόκοφ. Η συζήτηση μαζί της, αυτά που μου είπε για την παράσταση – ήρθα και στην πρόβα και γοητεύτηκα πάλι. Αφορμή να ξαναδώ τα χαρτιά μου, να ξαναδιαβάσω τον Παπαδιαμάντη, να ξαναδώ εκτός από τον Σημαδιακό και τα άλλα δυο διηγήματα – το ένα ο Παπαδιαμάντης το λέει μυθιστόρημα τα Ρόδινα Ακρογιάλια όπου υπάρχει ένας χαρακτήρας που έχει το παρατσούκλι Σημαδιακός. Το άλλο είναι το μυρολογι της φώκιας, ο μικρός βοσκός που καθόταν στον βράχο και έπαιζε χαρούμενους σκοπούς με τη φλογέρα του αγνοώντας το πένθιμον του τόπου – κάτω από το λόφο του νεκροταφείου.

Ήρθαν στην επιφάνεια λοιπόν τα παλιά, ήρθαν και καινούργια με την ανάγνωση πάλι. Νέο φως, καινούργιο βλέμμα – είμαι ευγνώμων στην Ηωάννα για αυτήν την αλληλεπίδραση.
Να μην σας τρώω όμως την ώρα – να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

- Ο Σημαδιακός σύμβολο μνημονοτεχνικής

Προσέξτε πως είναι ντυμένος. Οι κάλτσες για γάντια, η ζώνη για καπέλο – παράταιρα και παρδαλά αυτό που κάνουμε όταν θέλουμε να θυμηθούμε κάτι. Φοράμε ανάποδα το ρολόι μας, ένα δακτυλίδι. Αυτό είναι αναφορά στους παλιούς μνημονοτεχνικούς κανόνες που είχαν οι ρήτορες από τη Ρωμαϊκή εποχή, πώς προσπαθούσαν να αντιστοιχήσουν κομμάτια από τις ομιλίες τους στα δωμάτια ενός σπιτιού – παλάτια της μνήμης. Τι σχέση έχει αυτό και γιατί ο Παπαδιαμάντης. Σπουδαίοι μνημονοτεχνικοί ήταν οι Κολυβάδες καλόγεροι που είχαν καταφύγει στη Σκιάθο από το Άγιο Όρος, υπήρχαν διάφορες διαφωνίες με τους εκεί – η περισσότερο γνωστή ήταν αυτή για το πότε θα γίνονται τα κόλυβα. Σάββατο ή Κυριακή.
Οι Κολυβάδες είχαν περί πολλού τη μνήμη και τη μνημονοτεχνική, ένας σπουδαίος καλόγερος ήταν ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης για τον οποίο ελέγετο ότι είχε ακένωτο μνήμη, απέραντη μνήμη δηλαδή. Είχε συγγράψει το Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο ή περί φυλακής των αισθήσεων απομονωμένος στη Σκύρο, χωρίς να έχει στη διάθεσή του κανένα βοήθημα…
Ο Παπαδιαμάντης ήξερε για τους Κολυβάδες, δεν χωρεί αμφιβολία και η Μονή του Ευαγγελισμού στη Σκιάθο αναφέρει με υπερηφάνεια πως η ίδρυσή της έχει ρίζες στην παράδοση των Κολυβάδων…

Ο Άγιος Νικόλαος Πλανάς (άλλη περίπτωση μνήμονος) του έδινες ένα χαρτάκι με τους νεκρούς που ήθελες να μνημονεύσει και τους θυμόταν για πάντα, τους μνημόνευε σε όλες τις λειτουργίες του

Η αναφορά στον Άγιο Νικόδημο γίνεται εκεί που λέει πως τα αγόρια είχαν ανασύρει τα τραγούδια από την ακένωτο μνήμη της μάμμης τους…
η έκφραση είναι τόσο χαρακτηριστική, μας κλείνει το μάτι νομίζω

Αλλά ακόμα και ο τρόπος που τους πληρώνει ο καπετάν Θανασός. Ένα εικοσιπενταράκι για αυτό, ένα εικοσιπενταράκι για το άλλο…Θυμίζει αυτές τις αντιστοιχίσεις…
Αφαιρεί το φέσι από τον Σωτήρο άλλο σημάδι για να μην ξεχάσει…
Θυμούνται λοιπόν τα τραγούδια – θυμάται ο Παπαδιαμάντης την παιδική του ηλικία, ο Σωτήρος ήταν ένας πολύ αγαπημένος του ξάδελφος που σπούδασε στη Γερμανία όπως λέει, έγινε διδάκτωρ, διορίστηκε Γυμνασιάρχης στη Χαλκίδα και ο Παπαδιαμάντης του έγραψε μια πολύ συγκινητική νεκρολογία

- ο Σημαδιακός ο σημαδεμένος
Ο Σημαδιακός, διαβάζουμε στο γλωσσάρι των Απάντων των εκδόσεων Δόμος,  είναι ο Ωραίος – αλλά πολλές φορές αυτός που είναι σημαδεμένος. Αυτός που έχει ένα ελάττωμα, μια παραμόρφωση.

Ο Ωραίος – είναι σίγουρα στα Ρόδινα ακρογιάλια
Σημαδιακός κι αταίριαστος

Κ σος και κ’ σομιληγγάτος

Και στην κορφή αστεράτος

Για τον Σταμάτη, τον φίλο του Παπαδιαμάντη (να θυμίσω που ξεκινά με μια βάρκα μετά από ερωτική απογοήτευση, λιποθυμά, ίσως θέλει να πεθάνει και τον περιμαζεύει ο φίλος αυτός που τον θεωρούσε μάλιστα νεκρό και ότι έχει αυτοκτονήσει) και αρχίζουν οι ιστορίες και οι αφηγήσεις για τον έρωτα σε μια σπηλιά στην παραλία.

Αυτός ο φίλος έχει σίγουρα σχέση με την μνημοτεχνική – θυμάσαι; Το ένα για το δάσκαλο; Θυμάσαι το άλλο;

Συνεχώς προσπαθεί να του θυμίσει.
Και τους ρομαντικούς έρωτες στο τέλος

Αυτός λοιπόν ο φίλος ήταν «παρδαλός» λέει ο Παπαδιαμάντης. Κατά λέξη. Ιδιόρρυθμος αλλά καλός. Είχε λέει ένα πύργο με χρωματιστά "μ π α ν τ ε ρ ό λ ι α".
Ένα πύργο δηλαδή με σημαιάκια.
ένας τρόπος να πεις τα σημάδια – τις κάλτσες, το ζωνάρι το φέσι του δικού μας διηγήματος.

Στο γλωσσάρι επίσης διαβάζουμε για τα σημάδια. Τι είναι τα σημάδια; Αλλάζ νι σημάδια. Στους αρραβώνες ο πεθερός ρίχνει στον ώμο του γαμπρού ένα μεταξωτό μαντίλι και του φορεί στο δείχτη του αριστερού χεριού ένα δαχτυλίδι και τον φιλεί στο μάγουλο. Ο γαμπρός ρίχνει στον ώμο του πεθερού ένα μαντήλι όπου έχει δέσει ένα δαχτυλίδι για τη νύφη.


Αυτά τα σημάδια είναι για να επισφραγιστεί η δέσμευση, η μνήμη – να μην ξεχάσεις την αρραβωνιαστικιά – αυτήν την παράβαση που κάνει ο Αγάλλος που αντάλλαξε σημάδια αλλά την ξέχασε και έρχεται αυτή και τον στοιχειώνει. Γίνεται φάντασμα.
Μια μνημονοτεχνική παράδοση λοιπόν.

Ενώ ο άλλος της παρέας, ο Πατσοστάθης τα επιστρέφει. Τα γύρισε πίσω τα σημάδια.

Ο Μανώλης ο Προυσαλής – ο ελόγου του, έχει πρόβλημα στο μάτι. Είναι δηλαδή σημαδιακός – σημαδεμένος.

τα σημάδια τα βλέπουμε και στις Συμμορίες των Φώτων. Ο Σοροκάς και ο Φτίκας…Με το ένα μάτι και τα κομμένα δάχτυλα.

Κάτι ακόμα. Για το Μπραϊνάκι. Τι θα πει Μπραϊνάκι. Στις σημειώσεις του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, του επιμελητή των Απάντων, αναφέρεται ότι ο Παπαδιαμάντης κάπου έγραψε αντί για Μπραϊνάκι – «μπαϊράκι».
Αυτό είναι η σημαία, η μπαντιέρα, το μπαντερόλιο του Σημαδιακού, σαν αυτά που είχε ο Σταμάτης στον Πύργο του. Η παραδρομή στη γραφή ίσως ένας τρόπος που ξεφεύγει από τον συνειδητό έλεγχο για να πει κάτι που στήνεται στο νου σου.
Το Μπραϊνάκι λοιπόν είναι το κατ’ εξοχήν Σημάδι. Το σύμβολο, η σημαία

Το τραγούδι του Κυρ Βοριά

Υπάρχει ένα τρίτο θέμα που θα ήθελα να αναφέρω, αυτό με το τραγούδι του κυρ Βοριά, που είναι αυτό που κάνει την γυναίκα του καπετάν Θανασού να κλάψει…
Ένα χαρούμενο τραγούδι που όμως της φέρνει δάκρυα και την συγκινεί.
Και δεν παραλείπει στο διήγημα να το αναφέρει και να γράψει μια ολόκληρη στροφή….
Είναι το τραγούδι του Κυρ Βοριά. Μια παραλογή, που υπάρχει στην Κωνσταντινούπολη, στα νησιά, στα Δωδεκάνησα, στην Κύπρο.
Ο κυρ Βοριάς παρήγγειλε όλων των καραβιώνε...

(θυμόμαστε που έχουν ένα καράβι μικρό, σαν παιδάκι λένε, που δεν θα μπορέσει να μπει στο λιμάνι)

Τους παρήγγειλε λοιπόν να μπουν γιατί θα φυσήξει, για να τα προστατέψει.

Και μπαίνουν όλα τα καράβια εκτός από ένα

Που έχει αντένες από χαλκό, πανιά από μετάξι

Έχει καραβόσκοινα από ξανθής μαλλάκια

Τέλος πάντων δεν τα καταφέρνει το πλοίο, γυρίζει ανάποδα, πνίγονται…

Θρηνεί η μανά, πετροβολά τη θάλασσα

Και το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ το τραγούδι είναι σαν μοιρολόγι είναι χαρούμενη η μουσική του –

Έχω την αίσθηση ότι εδώ κρύβεται ένα μεγάλο μυστικό…

Σας θυμίζω τα τραγούδια του Θεού, του Παπαδιαμάντη και πόσο του άρεσε η ακολουθία των νηπίων, στις κηδείες των μικρών παιδιών κάποιοι ιερείς λέει ήξεραν να τα λένε… του άρεσαν κι εκείνου και τα τραγουδούσε σε ένα διήγημα στην Αγγελικούλα, την κόρη της φίλης του της Πολυξένης Μπούκα στην Αθήνα.

Ένα χαρούμενο τραγούδι τραγουδά ο μικρός βοσκός στο μυρολογι της φώκιας. Αταίριαστο και σημαδιακό τον ονομάζει η γριά Λούκαινα. Χωρίς να λαμβάνει υπόψη του το πένθιμων του χώρου.
Να μην ξεχνάμε ότι εκεί το διήγημα αναφέρεται στο μυρολογι για ένα μικρό κορίτσι. Την Ακριβουλα.
Άρα ένα τραγούδι του Θεού. Και εκεί υπάρχει μια γολέτα που δεν μπορεί να αποπλεύσει, δεν φυσά αέρας  και μένει παγιδευμένη στο λιμάνι.

Το καράβι σώζεται, η Ακριβούλα πνίγεται…

Αυτά τα ξανθής μαλάκια τώρα, είναι από μοιρολόγι…

Μαλλιά πού είν’ το κεφάλι σας

Πλεξούδες το κορμί σας

(βόστρυχοι από κόμας ξανθάς και άλλα θανάτου λάφυρα

κατρακυλούσαν από το λόφο… στο μυρολόγι της φώκιας….

Χρυσός και χρυσομιληγγάτος – ο Σημαδιακός  - με χρυσά μαλλιά

Όλα αυτά για τα καραβόσκοινα –

Οι χρυσές πλεξούδες που είχε το Μπραϊνάκι – η ηρωίδα της ιστορίας….

Ενα τραγούδι δηλαδή, μια παραλογή, ένα μοιρολόγι που πάνω του ακουμπούν και τα τρία διηγήματα. Το πλοίο του Αγάλλου που ποτέ δεν επιστρέφει στα Ρόδινα ακρογιάλια, η γολέτα η παγιδευμένη στο λιμάνι, στο μυρολόγι της φώκιας, και το μικρό νεογέννητο πλεούμενο του καπετάν Θανασσού που δεν θα μπορέσει να μπει στο λιμάνι... Μεταφορές, ανθρωπομορφισμοί για τα πλοία, θυμίζω τις αναλογίες σκαρώματος πλοίου και παιδιού, ταυτίσεις ιδιόμορφες, παγιδεύσεις του αφηγητή....Θυμίζει το παραδοσιακό τραγούδι - ιστό στο τραγούδι του Σόλομον της Τόνι Μόρισον.

Σταματώ τις σκέψεις και τους συνειρμούς, ελπίζοντας να μην σας κούρασα.
Ο Παπαδιαμάντης μια ανεξάντλητη δεξαμενή θησαυρών από τα βάθη της μνήμης, των παραδόσεων…

Συγχαρητήρια και πάλι στην Ιωάννα για αυτήν την εξαιρετική, ποιοτική και σε βάθος μελέτη που έκανε για να αναδείξει τα σημάδια…
Συγχαρητήρια και στις δυο τους Ηωάννα Σπανού και Μελίνα Ζαχαροπούλου  για τις εξαιρετικές χαμηλόφωνες και ουσιαστικές ερμηνείες τους ….

(Οι σημειώσεις της ομιλίας μου μετά την παράσταση του Σημαδιακού  στον χώρο των εκδόσεων «εν πλω» )

Πόλυ Χατζημανωλάκη
Κυριακή 1 Φεβρουαρίου 2015