Επιζήσαντες: Το τραύμα του πολέμου και οι δρόμοι της λογοτεχνίας στην Κυρία Νταλλογουέη της Βιρτζίνιας Γουλφ

Κλαρίσα… Μπλουμ

Μια μέρα, στα μέσα του Ιουνίου του 1923, με τον ίδιο τρόπο που ο Τζέημς Τζόυς περιγράφει τις περιπλανήσεις του ήρωά του, Λεοπόλδου Μπλουμ στο Δουβλίνο,  στον Οδυσσέα,  στις 16 Ιουνίου 1904 και  που μετέπειτα ονομάστηκε ημέρα του Μπλουμ,  η Βιρτζίνια Γουλφ αναθέτει στη δική της ηρωίδα, την Κλαρίσα Νταλλογουέη, να περιπλανηθεί στο Λονδίνο με σκοπό να φροντίσει τις ετοιμασίες του πάρτυ που οργανώνει για το βράδυ. Τα κοντινά της πρόσωπα, ο σύζυγός της, η κόρη της Ελίζαμπεθ, ο παλιός αγαπημένος της Πήτερ Γουώλς που κατά σύμπτωση την επισκέπτεται από την Ινδία εκείνη τη μέρα, και χιλιάδες πρόσωπα, περαστικοί, καταστηματάρχες του Λονδίνου, μικρές λεπτομέρειες σκηνές στους δρόμους, ήχοι, ο καιρός, τα λουλούδια, ο κρότος από την εξάτμιση ενός αυτοκινήτου αποτελούν τον καμβά πάνω στον οποίο συμπλέκεται το νήμα της αφήγησης και είναι μικροί πυρήνες συμπύκνωσης αισθημάτων, συνειρμών, αναμνήσεων. Τι είχε συμβεί τριάντα χρόνια πριν στη ζωή της ηρωίδας;  Μικρές λεπτομέρειες, ασήμαντες σε βαθμό υπέρτατης λεπταισθησίας και στο βάθος η σκιά του  Α΄  Παγκοσμίου πολέμου, με τις χήρες που άφησε πίσω του, τις μανάδες που έχασαν παιδιά, τους νεκρούς αλλά και αυτούς που επέστρεψαν ψυχικά τραυματισμένοι ανεπανόρθωτα, όπως ο Σέπτιμους  Γουόρεν Σμιθ, ένας χαρακτήρας  στον αντίποδα της Κλαρίσας, ο οποίος  διατρέχει μια ασύμπτωτη πορεία προς το θάνατο, την αυτοκτονία. Συγκλονισμένος  από το θάνατο του καλύτερού του φίλου στα χαρακώματα,  ο Σέπτιμους ζει ακόμα στο πεδίο της μάχης (ωστόσο και η Κλαρίσα θυμάται  διαρκώς σκηνές από το παρελθόν της). Η συνείδηση του  Σέπτιμους ακολουθεί  μιαν άλλη οπτική,  αυτήν της τρέλας, που όπως έγραψε η Βιρτζίνια Γουλφ στο ημερολόγιό της για την Κυρία Νταλλογουέη,   αντιδιαστέλλεται με αυτήν της Κλαρίσας μια και η συγγραφέας επιθυμεί να γράψει για το πώς βλέπει κανείς των κόσμο από την πλευρά των ψυχικά υγιών και αυτήν των ψυχικά διαταραγμένων. Είναι η σκιά της μεγάλης ιστορίας, ο πόλεμος, που πέφτει αμείλικτη στην μικρή και ασήμαντη ζωή των ανθρώπων. Η ψυχική διαταραχή του Σέπτιμους, το τραύμα του από το σοκ του πολέμου, η αλλοίωση της συνείδησης, η διαφορετική του αίσθηση  του βιωμένου χρόνου, η αδυναμία του να επικοινωνήσει τις εμπειρίες του, οι παραισθήσεις του, η αδυναμία του να νοιώσει συναισθήματα,  η ξενότητα απέναντι στον κόσμο – απέναντι στην λεπτομερή, λεπταίσθητη προσήλωση της Κλαρίσας στα αισθήματά της και τις αναμνήσεις της, στις βαρετές  λεπτομέρειες μιας κοινωνικής εκδήλωσης. Καθρέφτης ο ένας του άλλου, δεν συναντώνται ποτέ στο διήγημα. Η είδηση του θανάτου του, σκάει σαν βόμβα στο πάρτυ της, ο θάνατος που την φέρνει αντιμέτωπη με την τραυματική πρόσληψη της ίδιας της της ζωής. Μια ματαίωση, μια δυσανεξία, μια αδυναμία να αντιμετωπίσει τα παρόντα.

Το τραύμα του πολέμου

Με το τέλος του πολέμου, διαβάζουμε στα ιστορικά χρονικά, ο Βρετανικός στρατός είχε να αντιμετωπίσει 80. 000 περιπτώσεις διαταραχής μετατραυματικού στρες – shell shock – σύμφωνα με την ευρέως διαδεδομένη ονομασία αυτού του «τραύματος» που έστελνε μαζικά τους στρατιώτες στα θεραπευτήρια. Ανάμεσά τους εθνικούς  ήρωες – ποιητές όπως ο Ζήγκφριντ Σασσούν, ο Όουεν. Πώς να περιγράψουν οι φαντάροι στους δικούς τους την ταπείνωση που ένιωθαν όταν βρίσκονταν στο νοσοκομείο – η εξήγηση που έσωζε τα προσχήματα ήταν οι κρυφές εγκεφαλικές αιμορραγίες, εσωτερικές ουλές και τραύματα  λόγω του σοκ  από τις εκρήξεις των οβίδων. Πώς να μιληθούν οι  ακατονόμαστες σκηνές που είδαν, οι αδιανόητες πράξεις που είχαν εντολές να εκτελέσουν και σιγά σιγά βγαίνουν στην επιφάνεια -  σε επιστολές με  μαρτυρίες, ποιήματα… Το σύνηθες όμως ήταν η αποσιώπηση.
Το τραύμα του πολέμου, η διαταραχή που έστειλε δεκάδες χιλιάδες φαντάρους μακριά από την πρώτη γραμμή, με σαφώς ορισμένα συμπτώματα – διάρροια, άγχος, υστερικά τικ… Οι φαντάροι που είχαν κατακρεουργήσει τον εχθρό στο πρόσωπο με τη ξιφολόγχη, ανέπτυσσαν οι ίδιοι υστερικές γκριμάτσες στο πρόσωπο που το έκαναν να μοιάζει με μάσκα. Αυτοί που είχαν μαχαιρώσει τον εχθρό στην κοιλιά πάθαιναν φριχτές στομαχικές κράμπες. Οι ιχνηλάτες έχαναν την όρασή τους. Εφιαλτικές εικόνες, παραισθήσεις. Διαταραχή της αίσθησης του χρόνου. Το πεδίο της μάχης ωσεί παρόν. Μια διαταραχή που πέρασαν πενήντα χρόνια για να χαρακτηριστεί ψυχική και που τα συμπτώματά της έσπευσε αυθορμήτως να οικειωθεί η μοντερνιστική λογοτεχνία, η λογοτεχνία του τραύματος. Τους «εδόθη μορφή και αναπαράσταση» διαβάζουμε στο δοκίμιο της Karen DeMeester μια από τις μελέτες για τους νέους τρόπους της αφήγησης, τον κατακερματισμό του χρόνου, την παράλληλη αίσθηση του χώρου στη μοντερνιστική λογοτεχνία ως επακόλουθο του «τραύματος».

Κατά την διάρκεια της νοσηλείας του στο Κλεγκλόχαρτ, ο Ζήγκφριντ Σασσούν περιγράφει τα συμπτώματα στο ποίημα Επιζήσαντες:

Σίγουρα θα γίνουν γρήγορα καλά. Η ένταση, το σοκ

Προκάλεσαν το τραύλισμά τους, την φευγάτη τους μιλιά

Σίγουρα «δεν βλέπουν την ώρα να πάνε έξω πάλι»

Αυτά τα αγόρια, με τα γέρικα φοβισμένα  πρόσωπα, μαθαίνουν να περπατούν

Σύντομα θα ξεχάσουν τις στοιχειωμένες τους νύχτες την τρομοκρατημένη υποταγή στις επισκέψεις των φαντασμάτων  των φίλων που έχουν πεθάνει

Τα όνειρα τους που στάζουν φόνο. Και θα είναι περήφανοι

Για το δοξασμένο πόλεμο που κομμάτιασε την περηφάνια τους

Άνδρες που πήγαν να πολεμήσουν φοβεροί και χαρούμενοι

Παιδιά με μάτια που σε μισούν, σπασμένοι και τρελοί

 (Mετάφραση Π. Χ)

Η Κλαρίσα – ο Σέπτιμους – η Βιρτζίνια

Στίχοι και αράδες συγγραφέων και ποιητών που τους άγγιξε στην πλάτη – όπως ο Απόλλων είχε αγγίξει την πλάτη του Πατρόκλου στην Ιλιάδα – το παγερό χέρι του πολέμου. Ποιήματα των χαρακωμάτων, του θανάτου, αλληγορίες, μακάβριοι στίχοι που μιλούν για τα θύματα της μοίρας. Τα θύματα του τραύματος.

Κάπως έτσι, θύμα και έρμαιο της μοίρας είναι ο Σέπτιμους Γουώρεν Σμιθ, ο στρατιώτης, ο βετεράνος, ο ήρωας,  που η ιστορία του εξελίσσεται παράλληλα με αυτήν της Κλαρίσα.

Ενδιαφέρει πολύ  η μορφή του γιατί η Βιρτζίνια τον επιλέγει να είναι το διπλό της για να εκφράσει τα δικά της τραύματα.  Η λογοτεχνία του τραύματος δίνει τον τρόπο, να εκφραστούν οι ανεξαργύρωτοι λογαριασμοί της δυσανεξίας του σώματος, του φύλου, της σεξουαλικής κακοποίησης, της σπουδής του θανάτου. Οι λογοτεχνία τους έχει υπό την σκέπην της.  Εκείνη να ετοιμάζει το πάρτι της για το βράδυ, να προβληματίζεται για όλη τη ζωή της, το χαμένο έρωτα για τον Πήτερ Γουώλς ή τη Σάλλυ Σέτον,  να σκέπτεται τον θάνατό της,  την οριστική  διάλυση του σώματος και  της ύπαρξης… Εκείνος να περιφέρει την ύπαρξή του στο Λονδίνο, να αντιμετωπίζει τη νέκρωση από κάθε συναίσθημα, να στοιχειώνεται από σκηνές του πολέμου και το φάντασμα του σκοτωμένου πολυαγαπημένου του φίλου, να αντιμετωπίζει την σκληρότητα των γιατρών. Τον εγκλεισμό. Τον αποκλεισμό από ερεθίσματα, την αναγκαστική ανάπαυση σε ένα ίδρυμα ζωντανών – νεκρών. Θέματα που είχε αντιμετωπίσει η ίδια η Βιρτζίνια Γ.  Οι παράλληλες ιστορίες τους μπλέκονται ώσπου η Κλαρίσα μαθαίνει την οριστική του έξοδο, την αυτοκτονία. Αυτό που και  εκείνη, ως Βιρτζίνια θα επιχειρήσει τελικά. 

Η  Βιρτζίνια – Σέπτιμους   αποκαλύπτει εικόνες από τις κρίσεις του τρελού. Τις παραισθήσεις του. Τον σκύλο που βλέπει με κεφάλι ανθρώπου, τις φωνές των νεκρών που ακούει από τους τοίχους, τις φωνές που η ίδια δεν μπορούσε να κάνει να σωπάσουν στο κεφάλι της…  Η Βιρτζίνια – Σέπτιμους γράφει στο ημερολόγιό της για τα πουλάκια του κήπου της που μιλούν αρχαία ελληνικά. Εκείνη τα άκουγε ήδη στα 1904 από το παράθυρο του δωματίου της. Έτσι γράφει στο ημερολόγιό της.  Ο  Σέπτιμους τα ακούει εν έτει 1923. Εν κατακλείδι η σχέση μεταξύ τους είναι πολύ βαθύτερη. Είναι η διπολική νόσος που οι κρίσεις της βασανίζουν και τους  δύο.  Είναι που τα πρόσωπά τους μοιάζουν και των δυο με πρόσωπα πουλιού. Είναι που ακούν τον ψίθυρο της γλώσσας που μιλούσαν πριν τρεις χιλιάδες χρόνια. Η γλώσσα των πουλιών, η νεκρή γλώσσα του επέκεινα, η αρχαία απρόσιτη γλώσσα της σοφίας τη στιγμή της παραίσθησης, πέραν από τις συμβολικές της τόσο σημαίνουσες νοηματοδοτήσεις, συνδέει ως  κοινή εμπειρία την συγγραφέα  Βιρτζίνια και τον  χαρακτήρα Σέπτιμους. Κοινό χάρισμα της τρέλας, του τραύματος,   υποδόριος δεσμός… 

Η Κλαρίσα είναι ο Σέπτιμους, η Βιρτζίνια είναι ο Σέπτιμους, η Βιρτζίνια είναι και  η Κλαρίσα  - σωστά υποθέσαμε αυτό το υποθέτουμε από την αρχή.
Και οι τρόποι της λογοτεχνίας για να βγει στην επιφάνεια το τραύμα, να δώσει εξηγήσεις, να του δοθεί νόημα, τόσο μα τόσο δύσκολα αυτό συμβαίνει, να κατακερματιστεί η αφήγηση, ο χρόνος ο τόπος,  να βρουν τρόπους διαφυγής οι έγκλειστοι στον χρόνο  Σέπτιμους, και Βιρτζίνια. Να επέλθει – ίσως και  όχι – θεραπεία…

Πόλυ Χατζημανωλάκη

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό το Δέντρο,

«1914. Οι συγγραφείς και ο πόλεμος».
Τεύχος Νο 199-200. Αθήνα, Ιούλιος 2014.